Blogger Özlem Şencan tarafından Özlem Şencan Blog’da yayınlamak ğzere hazırladığı ve sizlerinde ilgisini çekeceğini düşündüğümüz bir dosyayı sizlerle paylaşıyoruz; 30 Yıllık Bir Efsane: Uzay Mekiği
30 yıl, 6 araç, 135 uzay görevi, 2 kaza.
Bu yazıda, bir dönemin insanlı uzay uçuşlarına damgasını vuran Uzay Mekiklerine göz atacağız.
Yeni bir insanlı uzay aracı
Gemini ve Apollo projelerinin hemen ardından, NASA, yeniden kullanılabilir insanlı uzay araçları üretmek üzere bir proje başlattı. Bu proje, daha önceki (ve sonraki) uzay araçlarının hiçbirine benzemeyen bir tasarımla ortaya çıktı. Diğer tüm insanlı uzay araçları (Gemini, Apollo, Soyuz) kapsül şeklindeyken bu yeni seri tıpkı bir uçak gibi uzun ve kanatlı olacaktı. Diğer uzay araçları görevlerini tamamlayıp atmosfere yeniden girdiklerinde “düşerek” yere veya denize inerken, bu yeni araçlar tıpkı bir uçak gibi iniş pistine iniş yapacaklardı. Bu yeni serinin adının Uzay Mekiği (Space Shuttle) olmasına karar verildi.
Zamanın ABD Başkanı Richard Nixon’ın onayı ile 1972’de başlayan Uzay Mekiği projesi, ilk test uçuşu ile 1976 yılında fiilen hayata geçti. İlk üretilen Mekik’in adının Constitution (Anayasa) olması planlanıyordu ama Uzay Yolu (Star Trek) dizisi hayranlarının başlattığı kampanya sonucunda serinin ilk aracının adı, Enterprise (Atılgan) olarak değiştirildi. Bu ilk araç, ana motorları ve ısı kalkanı olmadan üretildiği için uzay uçuşlarına uygun değildi. Bu yüzden Enterprise sadece test uçuşu için kullanıldı.
Uzay Mekiklerinin ilk uçuşları
Uzay Mekiği uçuşları STS (Space Transportation System) kısaltması ile belirtiliyordu. Enterprise’ın test uçuşlarının ardından, 12 Nisan 1981’de, Uzay Mekiklerinin ilk resmi uzay uçuşu olan STS-1, Uzay Mekiği Columbia’ya düştü. İlk tamamıyla işlevsel uzay mekiği olan Columbia, Uzay Mekiklerinin ilk 5 uçuşunu gerçekleştirdi. Bu 5 uçuşun ilk 4’ü, ar-ge uçuşuydu. Mürettebat iki kişiden oluşuyordu ve görevler, aracın kalkış inişini test etmek ve aksamlarının ve Canadarm gibi eklentilerinin düzgün çalışıp çalışmadığını anlamak üzerineydi. Columbia’nın 11 Kasım 1982’de gerçekleştirdiiği 5. uçuş ise 4 kişilik bir mürettebatla gerçekleştirildi ve bir ticari uyduyu yörüngeye yerleştirme görevini yerine getirdi.
Sonraki 3 Uzay Mekiği uçuşu ise, bir kısmımızın 80’li yıllardan adını anımsayacağı Uzay Mekiği Challenger ile yapıldı. Challenger, bu ilk 3 uçuşu sırasında yörüngeye 6 uydu yerleştirdi, Uzay Mekiği ile yapılan ilk uzay yürüyüşüne sahne oldu, uzaya giden ilk ABD’li kadın astronotu (Sally Ride) ve uzaya giden ilk Afrika kökenli Amerikan astronotu (Guion Bluford) taşıdı.
Uzay Mekiği Kazaları
Yukarıda sözünü ettiğim bu ilk iki Uzay Mekiği, ilerleyen tarihlerde, ne yazık ki tüm mürettebatlarının ölümüne neden olan kazalar ile tarihe geçtiler. Challenger, 28 Ocak 1986 yılında, kalkışından 1 dakika 13 saniye sonra, katı yakıt iticilerinden birinde çıkan arıza nedeniyle infilak etti. Kaza esnasında hayatını kaybeden astronotlardan biri de uzaya giden ilk öğretmen olması planlanan Sosyal Bilgiler öğretmeni Christa McAuliffe’ydi.
Columbia ise 16 Ocak 2003’te çıktığı, bir takım deneylerden oluşan iki haftalık STS-107 görevini tamamlayıp 1 Şubat 2003 günü Dünya’ya dönerken yakıt sarnıcından kopan bir parçanın aracın kanadına çarpması nedeniyle iniş esnasında infilak etti. Bu kazanın ertesinde, NASA, Uzay Mekiği uçuşlarına 2,5 yıl boyunca ara verdi.
Uzay Mekiği Filosu
Başlangıçta, Uzay Mekiği filosu 4 araçtan oluşuyordu. Columbia, Challenger, Discovery, Atlantis, Tüm bu adlar, denizcilik tarihinin ünlü gemilerinden geliyorlardı.
1986 yılındaki Challenger felaketinin ardından bir aracın daha üretilmesine karar verildi. Bu yeni mekiğin adı Endeavour olarak belirlendi. Bu mekik adlandırılırken, İngiliz Kraliyet Donanması kaptanı James Cook’un, Avustralya ve Yeni Zelanda’nın keşfine çıkarken kullandığı geminin adına ithafen, kelimenin Amerikan değil (Endeavor), İngiliz İngilizcesi’ndeki yazım şekli (Endeavour) kullanılmıştır. Bu kullanım, pek çok yerde karışıklık yaratmış, hatta zaman zaman NASA’ya ait alanlarda bile yanlış yazıma neden olmuştur.
Uzay Mekiğinin belli başlı eklentileri
Uzay Mekiği kalkışa hazır bir şekilde fırlatma rampasında beklerken büyük bir yakıt sarnıcına bağlıdır. Bu yakıt sarnıcının içinde sıvı hidrojen ve sıvı oksijen bulunur. Ayrıca yakıt sarnıcının iki yanında, katı yakıt iticileri yer almaktadır. Bu aksamlar, Uzay Mekiği’nin kalkışı ve yörüngeye oturması için gereken itiş gücünü sağlarlar. İşlevleri sonlandığında, Mekikten ayrılarak Dünya’ya düşerler. Katı yakıt iticileri yeniden kullanılabilir ama yakıt tankı tek kullanımlık olarak tasarlanmıştır.
Uzay Mekiklerinin, insan ve yük (uydu, kargo, uzay teleskobu) taşıma aracı olarak kullanılmalarının yanı sıra laboratuvar işlevleri de vardı. Spacelab ve Spacehab adlı laboratuvar modülleri, Mekik’in kargo bölümünde taşınabiliyor ve düşük yer çekiminde yapılması planlanan deneylere ev sahipliği yapabiliyordu.
Ayrıca Uzay Mekiklerinin kargo bölümünde bulunan ve Kanada Uzay Ajansı yapımı robotik bir kol olan Canadarm, bir uyduyu uzaya bırakabiliyor, uzayda yakalayabiliyor, tamir edebiliyor ve uzay yürüyüşü yapan astronotlar için hareketli bir basamak olarak kullanılabiliyordu. Bunların yanı sıra, kargo bölümünde bulunan raylar üzerinde hareket edebilen Canadarm’ın taşıdığı kamera ile, Mekik’in herhangi bir yerinde bir arıza olup olmadığı kontrol edilebiliyordu. Columbia kazasının ardından, Canadarm bu iş için bütün uzay mekiği uçuşlarında kullanıldı.
Uzay Mekiğinin önemli görevleri
Uzay Mekiklerinin gerçekleştirdiği uçuşlardan bazıları, taşıdıkları önem dolayısıyla hafızalara kazınmıştır. Öreğin, 5 Mayıs 1989 yılında, Uzay Mekiği Atlantis, Magellan adlı uzay aracını, Venüs’ün yörüngesine olan yolculuğu için uzaya bıraktı. Bu uzay aracı, Venüs gezegeninin yüzeyi ve atmosferine dair birçok veri sağladıktan sonra, Ekim 1994’te Venüs’ün atmosferine girerek görevine son verdi.
Ekim 1989’da, yine Atlantis, bu kez Jüpiter’in yörüngesine girecek olan uzay aracı Galileo’yu uzaya bıraktı. Jüpiter’in yörüngesine 1995 yılında ulaşan Galileo uzay aracı, 2003 yılına dek Jüpiter ve uydularından veri toplamış ve Dünya’ya yollamıştır.
24 Nisan 1990’da Uzay Mekiği Discovery, Hubble Uzay Teleskobu’nu taşıdı ve yörüngeye yerleştirdi. Uzayda tamir edilmeye uygun bir şekilde tasarlanan Hubble Teleskobu’nun yörüngeye oturtulmasının ardından Uzay Mekikleri Endeavour, Discovery ve Columbia’nın toplam 5 uçuş yaparak taşıdıkları astronotlar, teleskobun tamir ve bakım işlerini yaptılar.
Hubble Uzay Teleskobu bugün hala çalışır durumdadır. Astronomi alanında bir çok önemli keşfin yapılmasına vesile olan Hubble Teleskobu, aynı zamanda Dünya’ya, galaksilerarası uzaya dair göz alıcı fotoğraflar göndererek Evren’in güzelliğini, biz sıradan insanların da görüp takdir edebilmesine yardımcı olmuştur.
Bakmaya doyamadığımız Hubble görüntülerinden birini daha paylaşırken bir yan bilgi daha verelim. Hubble Uzay Teleskobu’nun, uzaya bırakılıp çalışmaya başlamasından kısa bir süre sonra, bilim insanları, teleskobun ilettiği görüntülerde bir sorun olduğunu fark ettiler. Teleskobun içindeki aynaların yerleştirilmesindeki milimetrik bir hata, görüntülerin odaksız olmasına yol açıyordu. Bunun üzerine NASA, yukarıda bahsettiğimiz 5 Uzay Mekiği görevi planladı. Bu görevler, esnasında astronotlar, uzun ve zahmetli uzay yürüyüşleri yaparak Hubble Uzay Teleskobu’nun arızasını giderip bakımını yaptılar.
1991 yılında Uzay Mekiği Atlantis, Compton Gamma Işını Gözlemevi’ni yörüngeye yerleştirdi. Bu gözlemevi, 2000 yılına dek Gamma ışını astronomisi alanında veriler sağladı.
1995 yılında, ilk kez bir Amerikan uzay aracı (Uzay Mekiği Atlantis), Rus uzay istasyonu Mir’e kenetlendi. Soğuk Savaş boyunca uzay yarışında birbirine rakip olmuş olan iki ülke, Sovyetler Biliği’nin yaşadığı rejim değişikliğinin ardından böylece birbirlerine uzay araçlarının kapılarını açmaya başladılar.
4 Aralık 1998 günü, Uluslararası Uzay İstasyonu’nun ilk ABD modülü olan Unity, yaklaşık iki hafta önce yörüngeye yerleştirilmiş olan ilk Rus modülü Zarya’ya kenetlendi ve böylece 15 ülkenin ortak çalışması olacak olan Uluslararası Uzay İstasyonu’nun inşasına başlanmış oldu.
Uzay Mekikleri, 1998’den, 2011 yılında NASA tarafından “emekli edilmelerine” kadar, Uluslararası Uzay İstasyonu’nun inşasında kullanıldılar. Mekikler, bu devasa uzay yapısının inşasına katkıda bulunan 27 sefer yaptılar. Bu 27 seferin her birinde İstasyon’un modülleri, iskeleti, robotik eklentileri ve güneş panelleri uzaya taşındı ve parçaların İstasyon’a montajları yapıldı.
Uzay Mekikleri, Uluslararası Uzay İstasyonu’na her seferde, sadece parça değil, mürettebat da taşıyorlardı. 2011 yılından sonra Mekik’ler emekliye ayrılınca, İstasyon’a insan taşıma görevleri, Rus yapımı Soyuz uzay araçlarına devredildi. O tarihten bu yana, mürettebatlı uzay uçuşlarının tamamı Soyuz ile yapılmıştır.
(Uzay Mekiği uçuşlarının tamamı ile ilgili ayrıntılı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz
Kullanımına son verilen Uzay Mekikleri, şu an ABD’nin New York, Virginia, Florida ve California eyaletlerinde sergilenmekteler.
NASA, ABD yapımı uzay araçları ile insanlı uçuşlara, 2020’li yıllarda devam edecek. Şu an, NASA’nın Mars’a mürettebatlı uçuşlarda kullanılmak üzere tasarladığı Orion uzay aracı, hala test aşamasında. Orion’un ilk mürettebatlı uçuşu’nun Ağustos 2021’de yapılması planlanıyor.
