50’nci Hizmet Yılında Türk Hava Kuvvetleri’nde F/RF-4E Phantom Şehitleri

Bu yazı Ebedi Filo’ya intikal eden F/RF-4 Şehitlerimize ithaf edilmiştir.

~Kürşad Malkoç

GİRİŞ :

Türk Hava Kuvvetleri’nde hizmete girdiği 1974 yılından itibaren “BABA” lakabı ile anılan F-4 Phantom uçağı McDonnell Douglas firması tarafından ilk olarak ABD Donanması için üretilerek geliştirilmiş ve 1961 yılında hizmete girmiş uzun menzilli, süpersonik, 3’üncü nesil, her hava koşullarında görev yapabilen av/av-bombardıman uçağıdır.

1960’lı yıllarda devam eden Vietnam Savaşı esnasında verilen tüm görevlerde kendisini muharebe alanında kanıtlamış, Kuzey Vietnam hava sahası üzerinde üstünlük sağlayarak yakın hava destek görevlerinde, SAM (surface-to-air missile, karadan havaya füze)  bataryalarını avlamada büyük başarılar kazanmıştır.

1970’lere gelindiğinde soğuk savaşın devam ettiği bu yılların başında kendi hava gücünü geliştiren ve modernize eden S.S.C.B. tehdidi karşısında NATO güneydoğu kanadının savunmasını üstlenen Yunanistan ve Türkiye hava kuvvetlerinin elinde bulunan hava gücünün modernizesi gündeme gelmiştir.

TÜRK HAVA KUVVETLERİ’NDE F-4E PHANTOM :

Türk Hava Kuvvetleri’nin F-4 Phantom uçakları ile modernize edilmesi için ABD ile Şubat 1972’deki görüşmeler tamamlandıktan sonra, Yabancı Askeri Satışlar (FMS : Foreign Military Sales) kapsamında 40 adet F-4E Phantom II uçağının alımına dair TBMM tarafından yasa çıkartıldı.

FANTOM’ların alımına dair işlemler PEACE DIAMOND (Barış Elması) – I projesi kapsamında yürütülmeye başlandı.

27 Aralık 1951 tarihinde Hava Kuvvetlerimizin envanterine giren ilk jet uçakları olan T-33’lerden itibaren F-84 G/F, F-100 ve F-104 muharip jet uçaklarından sonra dönemin en modern uçakları FANTOMLAR için 1973 sonbaharı ve 1974 yazında 9 pilot ve 3 SSS (Silah Sistem Subayı – WSO (Weapons System Officer) ile 2 Bakım 1 Elektronik (O dönemki sınıf ismi Eslaha ve Elektronik – K.Malkoç) subayı ve 86 civarında farklı ihtisaslarda astsubaylardan oluşan yaklaşık 101 kişilik çekirdek F-4E teşkilatını kurmak üzere Amerika Birleşik Devletlerine iki grup halinde eğitime gönderildi.

AMERİKA’YA EĞİTİME GİDEN F-4E PİLOT VE SSS Personeli¹ :

1. Hv.Plt.Kur.Bnb. Ergin Celasin 113. (TAYFUN) Filo Komutanı
2. Hv.Plt.Bnb. Zübeyir Batur Filo Harekat Subayı
3. Hv.Plt.Yzb. Güven Zorlukol Öğretmen Pilot
4. Hv.Plt.Yzb. Kerim Altun Öğretmen Pilot
5. Hv.Plt.Yzb. Ziya Alemdar Öğretmen Pilot
6. Hv.Plt.Yzb. Nuri Güleçyüz Öğretmen Pilot
7. Hv.Plt.Yzb. Mehmet Altan Öğretmen Pilot
8. Hv.Plt.Yzb. İrfan Önol Öğretmen Pilot
9. Hv.Plt.Yzb. Ali Zarakol Öğretmen Pilot / SSS Öğretmeni
10. Hv.SSS.Ütğm. İnan Gencer SSS Öğretmen Eğitimi
11. Hv.SSS.Ütğm. Erdal Ersoy SSS Öğretmen Eğitimi
12. Hv.SSS.Tğm. Oktay Sivrioğlu SSS Öğretmen Eğitimi

F-4E Phantom uçaklarının Hava Kuvvetlerine katılışı ile yeni uçucu bir subay ihtisası ihdas edildi. O dönem SSO – Silah Sistem Operatörü olarak adlandırılan ihtisasın ismi 1990’ların ortasında SSS – Silah Sistem Subayı olarak değiştirildi. O dönem yeni ihdas edilen bu ihtisasa neden SSO isminin verildiğine dair kesin bir bilgi yok. Ancak İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri (Royal Air Force – RAF) bünyesinde Arka Kokpit Uçucusu olarak uçan Silah Sistem Subayları Weapon System Operator (Silah Sistem Operatörü); Amerika Navy ve Air Force bünyesinde uçanlar ise Weapon System Officer (Silah Sistem Subayı) olarak adlandırıldığı bilinmektedir.

Silah Sistem Subayı ihtiyacının ortaya çıkmasının sebebi FANTOM uçağının özelliği itibariyle mutlaka bir kişinin arkada pilota yardımcı olması gerekmesi idi. Seyrüferden, uçak radarından takip, hedef takibi, silah sistemlerinin devreye alınması, hedefe yapılacak taarruza uygun mühimmatın/mühimmatların sisteme yüklenmesi vb. işlerin ikinci bir pilot/sss subayı tarafından yapılması gerekiyor idi aksi takdirde F-4 gibi bir uçağı kullanan pilota çok büyük bir iş yükü ve risk doğruyor idi.²

Silah Sistem Subayları 2 nci Ana Jet Üs Uçuş Okulu’nda T-33 Tekamül Uçuşundan ayrılmış muhtelif sınıflarda -ağırlıklı olarak radar ve muhabere sınıflarında- kıt’alarda görev yapan, uçuş muayenesine F-4 uçağının özelliklerine göre yeniden girip, olumlu sağlık raporu alan, mesleğinde temayüz etmiş subaylardan seçilmekte idi. Ancak ŞİMŞEK Kıta’da verilen yer ve simülatör eğitimlerinde ya da yer eğitimleri sonrasında F-4E uçağında Arka Kokpit Uçucusu olarak öğretmen pilotlar tarafından iki sorti uçuş eğitimlerinde başarısız olan personel oluyor idi.³

F-4E alım anlaşmasının imzalanmasından sonra Eskişehir 1 nci Üs ve Malatya 7 nci Üs’lerin PEACE DIAMOND – I Projesinde modernize edilmesi; buradaki F-4E filolarında görev yapacak pilot, SSS ve Bakım Ekiplerinin eğitimi; en önemlisi olan lojistik ikmal faaliyetlerinin düzenlenmesi ana başlıkları altında yoğun bir hazırlık dönemine girildi. 15 Ağustos 1974’te 1 nci Ana Jest Üs Komutanlığı bünyesinde ŞİMŞEK KITA adlı eğitim merkezi kurulmuş ve Amerika’daki eğitimden dönem personel tarafından faaliyete geçirilmiş ve yer eğitimlerine başlanılmıştı.⁴

30 Ağustos 1974 tarihinde 1973 yılı üretimi olan 73-1016⁴  ve 73-1017⁵  kuyruk numaralı F-4E Phantom II uçakları Atlantiği aşarak uzun bir yolculuktan sonra ABD uçuş ekibi tarafından Eskişehir 1 nci Ana Jet Üs Komutanlığı’na uçarak getirilirler. Ve ilk F-4E filosu olan 113 ncü (TAYFUN) Filo kuruluşu resmi olarak bu uçaklar ile göreve başlarlar.

2 Eylül 1974 tarihinde ise 113 ncü (TAYFUN) Filo Komutanı Hv. Plt. Kur. Bnb. Ergin Celasin⁶ ve Hv. Plt. Yzb. Ziya Alemdar⁷, 73-1016 kuyruk numaralı F-4E Phantom II savaş uçağı uçurarak FANTOMLARIN Türkiye macerasını fiilen başlatmışlardır.⁸

F/RF-4 Modernizasyonu Kapsamında 1974 – 1994 yılları arasında :

1974 Peace Diamond – I (40 Adet F-4E)
1978 Peace Diamond – II (34 Adet F-4E, 8 Adet RF-4E)
1981 Peace Diamond – III (15 Adet F-4E)
1984 Peace Diamond – IV (15 Adet F-4E)
1987 Peace Diamond – V (40 Adet F-4E)
1991 Peace Diamond – VI (40 Adet F-4E)
1992 Kaan Projesi (32 Adet RF-4E + 14 Adet Yedek Parça Uçağı)

184 adet F-4E, 40 adet RF-4 olmak üzere toplam 224 aktif uçak Hava Kuvvetleri envanterine girmiştir.⁹

F-4E Phantom uçaklarının 1 nci Ana Jet Üs K.lığı bünyesindeki ilk yıllarına dair bazı konuları dönemin 1 nci Tak.Hv.Kv.Komutanı Korg.Tahsin Şahinkaya şöyle anlatmaktadır :

”Şimdi 113 ncü Filo foto keşif filosu idi. (Ergin) Celasin paşa da onun filo komutanı idi. Geldim baktım, bunlar uçakları kontrol ediyor. Vallahi ben böyle bir şey görmemiştim. Nasıl yapıyorsunuz?

Kapıdan içeri girer girmez, bir dispatcher yeri var ya oradan yapıyorlar. Tayyarelerin nerede olduğunu, hangi görevi yaptıklarını bilebiliyorlar. Güzel. Aşağı iniyorlar, peki ne yapacak bu çocuklar ne yaptıklarına dair nasıl dibrifing yapacaklar? Baktım, dibrifing odaları yapılmış. O zaman anladık ki biz, uçuştan indikten sonra dibrifing ne kadar önemli olduğunu. Hem tespit bakımından hem de öğretim bakımından ne kadar hayati olduğunu anladık. Filolarda duvarları yıktık, odaları yıktık, dibrifing odaları yaptık. Dibrifing defterleri yaptık.“¹⁰

“Sene 1976, F-4’ler geliyor. Yani Phantom’lar. Biz de 1 nci Üs’te tertibini aldık. Ben o zaman 1n ci Tak.Hv.Kv. Komutanıyım. Fakat bir usul ihdas ettim. Yemeğe gitmeden ön beş dakika evvel brifing salonuna doğru çıkıyoruz. On beş dakika içerisinde günün önemli şeyini herkes anlatıyor. Personel, istihbarat, harekat falan sırayla. Öyle oldu ki, lojistiği demek ki o zamandan kavramışız. Lojistiği böyle aldık elimizin içerisine. Phantomla alakalı bir lojistik merkezi kurdum. 1 nci Üs’sün ikmal malzeme komutanını her gün çağırıyorum, anlatıyor, şu geldi bu gitti falan diye.

Şimdi F-4’ler geldi. O gün Amerikalılar dört tane F-4 getirdi. Adamlar bir indiler, artist gibi, şampiyon gibi, minder pehlivanı gibi. Böyler kolları sıvanmış, sağlıklı. Yüzlerinden kan fışkırıyor, güzel elbiseleri falan vardı. Bizimkilere bir baktım, aman Allahım ya Rabbim. Yani hicap duydum. Bakacak halim yok. Biliyorsunuz o zamanlar checklisti tayyarenin içerisinde kutulara, kutuların üzerine ya da boş bulduğumuz herhangi bir yere, son olarak da kombinezonumuzun ceplerine tıkıştırırdık. O zamanlar ayağımızda doğru düzgün bir şeyimiz falan yoktu. Hep düşünürdüm. Ben niye böyle olamıyorum. Yani bunlar böyle giyiniyorlar ediyorlar uçuyorlar. Ben de onlar kadar uçuyorum, onlardan aşağı bir durumum yok. Niye böyle olamıyoruz dedim.

O zamanlar Phantom’un üzerinde çizgi olmasın diye ben kantin paralarından astsubaylara beyaz lastik ayakkabılar alırdım. Tayyarelerin üzerine katiyen postalınızla ya da ayakkabınızla çıkmayacaksınız. Çizgi istemem, dedim. Yepyeni tayyareler.” ¹¹

20 Temmuz – 15 Ağustos 1974 arasında Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Kıbrıs’ta yaşayan Türklerin can ve mal güvenliklerini 1959 Cenevre ve Londra anlaşmaları ile verilen garantörlük yetkisinde yapmış olduğu Kıbrıs Barış Harekatı sonrasında Amerika Birleşik Devletleri tarafından Türkiye’ye askeri ambargo uygulaması Aralık 1974’te yürürlüğe girdi.

1974’te başlayan ve 1978 yılına kadar devam eden bu silah ambargosundan en çok etkilenen Hava Kuvvetleri oldu. Nerede ise tamamı Amerikan malı olan uçaklarla donatılmış, bu uçaklara dair malzeme ikmal ve lojistik faaliyetleri Amerika Birleşik Devletleri ile yürütülen Hava Kuvvetleri ambargo döneminde ciddi sıkıntılar yaşamışlardır. Ancak PEACE DIAMOND-I kapsamında 1974 yılında Amerika’dan teslim alınan ve Hava Kuvvetleri envanterine ilk defa giren F-4E Phantom uçaklarının her yönden idamesinde büyük sıkıntılar yaşanmıştır.

Amerika Birleşik Devletleri tarafından Türkiye’ye uygulanan Askeri Silah Ambargosu dönemini 1 nci Tak.Hv.Kv.Komutanı Korg. Tahsin Şahinkaya şöyle anlatmaktadır :

“Hava Kuvvetleri [Karargahına K.M.]’ne tayin olduğum zaman dediğim gibi en büyük sıkıntımız ambargoydu. Uçak faaliyetleri düşüktü, silah sistemleri de öyle, radarlar öyle hatta arabalara varıncaya kadar öyleydi. Uçuş kulelerindeki telsizler doğru düzgün çalışmazdı. Şimdi bunları temin etmek de mümkün değildi. Sempati sistemi ile arkadaşlar bavullarında çantalarında parça getirirlerdi. Nereden getirirlerdi? Almanya’dan Amerika’ya giderlerse oradan getirirlerdi. İşler bu şekilde yürüyordu.

Ama bu ambargo bizim hem eğitimimize hem de moralimize çok tesir etti. Ama bir taraftan da bizi kamçıladı. Çare aramaya başladık. Mesela o devirlerde pilotların yeteri kadar kaskı yoktu, paraşütleri yoktu, bir paraşütü iki pilot kullanırdı. [Uçakların K.M.] kuyruk paraşütü yoktu. Kuyruk paraşütü yapmak için lojistik başkanı arkadaşımızla beraber [Hv.Tümg.] Siyami TAŞTAN dahil kumaşlar buldular, araştırma yaptılar.Bizim kuyruk paraşütlerini dokudular, kolonlarını yaptılar. Kayseri İkmal Merkezi’nde kaskların imaline başladık.

Yani dediğim gibi ambargo bizi ister istemez bir şey yapmaya zorladı. Zorladı ama çok sıkıntı çektirdi. Tayyareler eski, sistemler eski. Sistemleri faal etmek, onlarla görev yapmak işi de zorlaşmıştı. Her zaman olduğu gibi biraz da cana mal oldu. Mesela F-100 eski teknoloji ile imal edilmiş bir tayyare. Zamanı geçmiş, demode olmuş, bununla eğitim yapıyorsunuz. T-33’ler var, bunların da gövdelerinde çatlaklar oluşmuş. Bir kaç sortiden fazla uçamıyorsunuz. Kitler gelmiş, kitleri uçakların gövde ve kanatlarına uygulayacağız, ancak Amerika’dan ekip bekliyoruz.¹² “

“Mesela simülatörler vardı. F-4’lerin simülatörleri vardı. Şimdi bu simülatörü çalıştırmak bir mesele idi. “Efendim, simülatör arızada” dediler. Onun arızasının giderilmesi için dünyanın parası gerekir. Adamın başındaki Amerikalı da dünyanın parasını alırdı. Biz bir şey anlamıyorduk. Dedik ki “bizim bu kadar aklımız yok mu? Simülatörleri biz de yaparız, biz de çalıştırırız. Hiç olmazsa simülatörü çalıştıracak adamı biz kendi adamlarımızdan seçer işin başına koyarız, o kadar da para vermeyiz, dedik.”

Hava Kuvvetlerinde lojistik bir harekat merkezi kurmak istedik. Çünkü ambargonun tesiri o kadar fazla idi ki, görev yapamıyorduk. Bütün üsleri, ikmal dairesi ve planlama dairesi karşısında bir salon vardı, oraya bağladım. Yetkili insanlar koydum. Telefon da koydum. Her sabah gelindiğinde açılır, o telefon yalnız 6 ncı, 9 ncu ve 4 ncü Üs İkmal merkezleri ile konuşurdu. Orada arkasında çizelgeler vardı. Şimdi herhangi bir vasıtanın parça bekler durumu, parça isteği zaman yapılmıştır? Hangi tarihte? İkmal merkezinin adamı da var, O da oraya sormak suretiyle biz bu işleri LOHAME (Lojistik Harekat Merkezi)’de takip ettik.”¹³

F / RF-4E KAZA – KIRIM VE ŞEHİTLERİ :

1 nci ve 7 nci üslerdeki mevcut F-100 filolarının F-4E uçakları ile modernizasyonları yoğun bir eğitim ve oryantasyon uçuş faaliyetlerini kapsıyor idi. Türk Hava Kuvvetleri’nde yeni bir çağ açan, bir çok konuda yenilikler getiren “BABA” FANTOM F / RF-4E uçaklarının kullanım paydaları arttıkça kaza ve kırımlar da kaçınılmaz olmaya başlamıştı.

F-100 uçaklarından gelen pilotların F-4 Phantom uçaklarında sürdürülen uçuş eğitimleri de uçaklara adaptasyonları da belli bir zamana ihtiyaç duyuyordu. Özellikle F-4 Phantom uçaklarında kol liderini takipte uçmak sanıldığı kadar kolay bir iş değil idi. “Uçuşun başarısı öncelikle liderine bağlıdır. Ancak lideri takipte kalmak ve uçuşu öndeki liderin hareketlerine uygun tutmak ve idame ettirmek öyle kolay değildi. Zamanla gelişiyor idi. Takipten çıkıp başka yerlerde uçmak gerekli idi. Bu özel bir hazırlık ve çaba istiyor idi.” ¹⁴

İlk F-4E şehitleri, 1 nci Ana Jet Üs K.lığının 73-1045 kuyruk numaralı uçağı ile 28 Haziran 1977 tarihinde radar önleme eğitim uçuşu esnasında EMİRDAĞ/AFYON’un 16 km. Kuzeydoğusuna düşmesi sonucunda şehit olan Hv.Plt.Yzb. Ali İlker ÖZGÜLER ile Hv.SSS.Ütğm. Göksel DOĞAN’dır.¹⁵

50 Hizmet yılı içerisinde şehit olan F/RF-4E Pilotlarımız ile Hava Kuvvetlerimizin kuruluşundan günümüze kadar verdiği şehitlerin detay bilgileri için www.tayyareci.com / Hava Şehitlerimiz (https://www.tayyareci.com/v2/hvsehitleri/sehitler.asp.html) sayfasından istifade edebilirsiniz.

F-4E Phantom Şehitleri :

F-4E Phantom – 2020 Terminatör Şehitleri :

RF-4E Phantom Şehitleri :

DİP NOTLAR

[1] BAŞARA Levent, İlk F-4E Phantom 50 yıl önce bugün gelmişti (https://tolgaozbek.com/yazarlar/ilk-f-4e-phantom-50-yil-once-gelmisti/ ) [Erişim Tarihi: 01.11.2024]
[2] BAŞARA Levent, Türk Hava Kuvvetleri’nde F-4E Phantom dönemi (https://tolgaozbek.com/yazarlar/turk-hava-kuvvetlerinde-f-4e-phantom-donemi/ ) [Erişim Tarihi: 01.11.2024]
[3] (E) Hv.SSS. Alb. Ali ERDİL ile 5 KASIM 2024 günü yapılan telefon görüşmesi. [K.MALKOÇ]
[4] Bu uçak, 7 nci Ana Jet Üs 171 nci Filo’da iken, 8 Ocak 1991 tarihinde meteorolojik şartlardan dolayı ERHAÇ meydan civarında düşmüştür. Uçakta bulunan iki personel atlamışlardır.
[5] TERMİNATÖR 2020 projesi kapsamında ömür uzatımı yapılan bu uçak, 1 nci Ana Jet Üs 111 nci Filo’da iken 26 Nisan 2011 tarihinde görev uçuşu için kalkış esnasında pist içinde motorlarında meydana gelen patlama sonucunda ağır hasara uğramış ve kâl edilmiştir. Uçakta bulunan iki personel uçağı salimen terk etmişlerdir.
[6] CELASİN Ergin, (E) Hava Orgeneral, 23 ncü Hv.K.Komutanı. (https://www.hvkk.tsk.tr/ExCommander/Detail/hvkk?id=100&cmId=76) [Erişim Tarihi: 03.11.2024]
[7] Hv.Plt.Yzb. Ziya ALEMDAR, Amerika’ya F-4E Öğretmen Pilot Eğitimine gönderilen ilk pilotların arasındadır. 20 Kasım 1984 tarihinde Yzb. ALEMDAR ve SSS Yzb. Aziz ÇAKMAK ile 111 nci Filo’nun 77-0293 kuyruk numaralı F-4E uçağı ile Osmaniye Atış Sahasından Eskişehir’e dönüşte, piste son yaklaşma esnasında kuş sürüsüne girilmesi nedenli olarak uçaktan atlamışlar, ancak uçak pilotsuz şekilde Eskişehir pistine başarılı bir iniş gerçekleştirerek pist sonunda kırımsız şekilde toprağa çıkmıştır. Bu uçak 1 nci Üs Bakım Komutanlığı tarafından gerekli bakım ve kontrolleri yapılmış; burun yanına BRÖVE resmi çizilerek yeniden uçuşa verilmiştir. 20 Ağustos 1986 tarihde 77-0293 numaralı aynı F-4E uçağı Yzb. ALEMDAR ve Plt.Ütğm. Gültekin GÜLER idaresinde iken Osmaniye Atış Sahası civarında kuş sürüsüne girmiş, motorlar havada stall (durmuş) olmuş ve Atış Sahasının yaklaşık 2 km kuzeyinde düşmüştür. Uçuş ekibi başarılı bir atlayış gerçekleştirerek salimen yere inmişlerdir. [K.MALKOÇ]
[8] F-4E Phantom II ‘lerin Türkiye Macerası (https://aveonj.com/f-4e-phantom-ii-lerin-turkiye-macerasi/ [Erişim Tarihi: 01.11.2024]
[9] Hv.K.K.lığı Uçakları 1950-Günümüz, F/RF-4E (https://www.tayyareci.com/v2/digerucaklar/turkiye/1951ve2006/f4.asp.html) [Erişim Tarihi: 08.11.2024]
[10] FIRTINA İbrahim, Alçalmadan Yükselenler Komutanlar Anlatıyor, 2020, Sayfa-58
[11] FIRTINA İbrahim, Alçalmadan Yükselenler Komutanlar Anlatıyor, 2020, Sayfa- 71, 72
[12] FIRTINA İbrahim, Alçalmadan Yükselenler Komutanlar Anlatıyor, 2020, Sayfa- 46, 47
[13] FIRTINA İbrahim, Alçalmadan Yükselenler Komutanlar Anlatıyor, 2020, Sayfa-50, 51
[14] FIRTINA İbrahim, Alçalmadan Yükselenler Komutanlar Anlatıyor, 2020, Sayfa-90
[15] Hava Şehitleri Albümü, (https://www.tayyareci.com/v2/hvsehitleri/cilt3-1966-98/1974-1980/176.htm) [Erişim Tarihi: 08.11.2024]