Yıllar önce bir yazımda, havacılık tarihi araştırmacılarını arılara benzetmiştim. Durmadan bal yapmak için çiçekten çiçeğe uçuşlarını, araştırmacılar ile özleştirmiştim. Güzel bir kaynaktan, güzel bir bilgiye ulaşınca ve bunu çıkarsız paylaşanları da, bunlar bal arıları demiştim. Bir de menfaat için çalışan arılar var bilirsiniz, onlar bal yapmayan diğer tür arılardır. Hiç bir şeyi paylaşmazlar, üstelik bal yapanlara da saldırırlar.
Bırakalım eşek arılarını, biz havacılık ve kültür adına bir petek daha doldurmaya çalışalım. THK’dan ayrıldıktan sonra zamanımın daha bol olduğu günlerde uzunca bir süredir gitmek, inceleme yapmak istediğim bir yer vardı. Atatürk’ün özellikle ve bilinçle isteyerek kurdurduğu Türk Tarih Kurumu (TTK).Türk Tarih Kurumunda güler yüzle karşılanıyor insan, için ısınıveriyor hemen. Hiçbir sorunuz cevapsız kalmıyor. Üstelik daha fazla veri ile yaklaşıyorlar sana, şaşırıyor insan, alışılmadık bu ilgi mutlu ediyor insanı. Türk Tayyare Cemiyeti, Türk Hava Kurumu ile ilgili araştırma yaptığımı söyleyince görevli bir hanımefendi ilgilendi, TTK’de kaynaklara nasıl ulaşıldığını bir çırpıda öğretiverdi. Bir başka beyefendi istediğim kitapları dakikalar içerisinde koydu önüme.
Bir müddet sonra görevli hanımefendi çay ikram etmek için dinlenme salonuna davet eti bizleri. Sohbet ederken havacılık ile ilgilendiğimi söyleyince size bir şey daha göstermek isterim dedi. Salondan küçük bir merdivenle çıkılan balkonumsu bir bölümde masanın üzerinde büyük bir albümü gösterdi bana. “ Henüz bu envantere kaydedilmedi, ilk kez siz göreceksiniz. Umarım beğenirsiniz dedi” Beğenmek ne kelime. Dijital fotoğraf makinemle birçok fotoğraf çektim. İşte şimdi bu konuyu sizler ile paylaşma zamanı geldi.
“Tabiatın esrar dolu sinesine her gün daha çok girmekte olan insan zekâsı, realiteye kavuşmak için çalışanları tatmin edecek ve insanlık tarihini aydınlatacak ilimler bulmuş ve tespit etmiştir. İşte Arkeoloji ve Antropoloji, o ilimlerin başında gelir. Tarih, bu son ilimlerin bulduğu belgelere dayandıkça temelli olur. Onun içindir ki, bizim tarih belgelerimizin her parçası klasik sayılan kültür eserlerinin de aynasıdır.”
Mustafa Kemal ATATÜRK
Ne de güzel özetlemiş Ulu Önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk. Atatürk’ün arkeolojiye karşı ilgisi basit amatörce bir ilgi değildir. Arkeoloji alanında birçok kitap okuyan Atatürk, bir arkeolog kadar bu konularda bilgi sahibidir. Örneğin 1930 yılında Yalova’da Afet İnan’a söylediği şu sözler Atatürk’ün arkeoloji bilgisini net bir şekilde ortaya koymaktadır.
“Çamurdan tuğla, çanak çömlek ilk insanın yaptığı eserlerdendir. Hayvanları ehlileştirmek onlardan muhtelif suretlerle istifade etmek, hayvanları sürüler halinde bulundurmak, insanların ilk yaptığı işlerdendir. Ziraat de böyledir. Bundan başka insanlar bulundukları mıntıkaya göre kerpiçten, tuğladan veya taştan binalar yaptılar. Kanallar açarak bataklıkları kurutmak, muhtelif tarzda sulama usulleri de insanların ilk buldukları şeylerdendir. Güneşi ve yıldızları müşahede sayesinde takvimin esasını koyan, tabiatın en büyük kuvvet olduğunu keşfeden binlerce sene evvel yaşamış eski insanlardır. Gemi inşa eden ve denizlerde dolaşmak kabiliyetini de gösteren, ticaret etmesini öğrenen bu insanlardır. Bütün bu saydıklarımız dünyada ve bütün beşeriyette ilk medeni eserlerdir…” (1)
Atatürk Fırsat buldukça ya da doğru bir deyişle fırsat yaratarak ören yerlerine geziler yapmış, incelemelerde bulunmuştur. Birçok müzenin kurulmasına öncülük etmiş, bazen de arkeolojik kazıların başlatılmasını emretmiş ve bizzat giderek incelemelerde bulunmuştur. Bir hava tarihçisi olarak Atatürk’ün havacılara da bu anlamda bir görev yüklediğini bu fotoğraf albümünü keşfedince anladım. Yaptığım araştırmalarda sadece Prof. Dr. Aykut Çınaroğlu’nun bir makalesinde şu satırlara rastladım.
“ 1933 ve 1936 yıllarında iki kez özel uçak kaldırtan Atatürk, Orta, Batı ve Güney Anadolu’nun antik kentlerinin havadan fotoğraflarını çektirmişti.”(2)
Araştırmalarım ilerledikçe sadece Ege Bölgesindeki Eski Eserler adı altında 3. Tayyare Alayının 1937 yılındaki yapmış olduğu havadan fotoğraflama görevine ait bilgilere kısıtlı olarak ulaşabildim. Umarım Sayın Çınaroğlu’nun sözünü ettiği Orta ve Güney Anadolu hava fotoğraflarına da ulaşırız.
ALBAY FEVZİ UÇANTÜRK’ÜN ALBÜM ANISI
Albay Fevzi Uçantürk anılarında ilginç bir olaydan bahseder;(3)
“ Atatürk havacılardan bölgelerindeki arkeolojik değeri olan kalıntıların havadan çekilmiş fotoğraflarını istemiş.
1937 yılının Haziran’ında Genel Kurmay Başkanlığı bir ay içinde bu çekimlerin gerçekleştirilerek fotoğrafların bir albümle Ata’ya verilmek üzere kendilerine teslim edilmesini İzmir 3’üncü Tayyare Alayına emretmiş.
3’üncü Tayyare Alay Komutanı Hava Albay Şefik Çakmak, kuruluşta Letov S-16 T “Smolik” uçakları ile donatılmış tek kara keşif bölüğü bizimki olduğundan bu görevi bize verdi. Ben o zamanlar bölüğe komuta ediyordum. Yüzbaşı rütbesinde rasıt olarak bölükte görev yapmaktaydım. Alay komutanımız bizzat beni çağırarak fotoğrafların çok iyi çekilmesini, Ata’ya layık bir albüme konularak 20 gün içerisinde hazırlanmasını emretti.
Ertesi gün ben başta olmak üzere, foto çekme uçuşlarına başladık. O zamana kadar bölüklerde her türlü keşif, topçu atış tanzimi, foto görevleri birkaç uçucu subay tekelinde kalır, diğer uçucular pilotluktan başka bu gibi görevlere iltifat etmezler, eğitilmezlerdi. Benim alışılmamış bu tarz hareketim bölükteki foto tekelcisi ile görev verdiğim uçucular tarafından tepki ile karşılandı. Durum tabur ve alay komutanlarına duyuruldu. Komutan haklı olarak endişelerini açıkladı ve bu önemli görev iyi yapılmaz ise ağır olan sorumluluğumu hatırlattı. “Bana güveniniz olduğunu sanırım. Görev verdiğim uçucu subayların tarihi değeri büyük olan bu albümde yerleri, emekleri olmasını istedim. Yoksa en kolayını seçerek ben ve yetişmiş subaylar bu görevi kısa sürede başarırdık. Güç olanı seçtim, başaracağız.” Cevabını verdim.
O günlerde İzmir’in en iyi ciltçisini bulup yeşil kadifeden büyükçe bir albüm hazırlattım. Ciltçi Atatürk için yapıldığını duyunca, yalnız masraf ücretini alıp, “Benim için bu bir şereftir” diyerek el emeğini almadı. 15 gün içinde albümü hazırlatıp alay komutanına teslim ettim. Komutan memnun oldu ve çok teşekkür ederim dedi. Albüm alay komutanı tarafından Genel Kurmay Başkanlığı’na, oradan Atatürk’e sunuldu. Bu arada aynı albümden Sayın Mareşal Fevzi Çakmak da istemişler. Hazırlatıp gönderildi.
Atatürk’ün hazırlattığı bu albümü Dolmabahçe Sarayı’nda topladıkları yerli ve yabancı dil, tarih otoritelerine göstermiş, havacıların bu başarısı takdirle karşılanmıştır.”
GÖREVİN YAPILIŞ AŞAMALARI-PİLOT VE RASITLAR İLE HAVA FOTOĞRAFLARI
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün emri ile 20 -25 Eylül 1937 tarihleri arasında İstanbul’da yapılacak 2’inci Tarih Kurultayında açılacak “ Türk Tarihi ve Eski Eserler Sergisi”ne yetiştirilmek üzere Genelkurmay Başkanlığının Temmuz 1937’de İzmir’de konuşlu 3’üncü Tayyare Alayına Ege Bölgesindeki tarihi ören yerlerinin hava fotoğraflarının çekilmesi emri verilmiştir.
Emir sonrası yapılan planlama ile görev dağılımı şöyledir:
1. Truva Antik Kenti
2. Bergama
3. Sart
4. Selçuk (Ayaslog)
5. Efes
6. Eskihisar (Yoran)
1. TRUVA :
Tarih : 2 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Teğmen Rüştü ATAGÖK
Rasıt : Asteğmen Hasan AYAVAR
Mikyas : 1/1.000 Takribi
Foto Ebat: 59×49 cm.
Foto Adet: 1 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Truva Antik Kenti
2. BERGAMA:
Tarih : 4 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Başçavuş Adil ERGENEKON
Rasıt : Yüzbaşı Fevzi UÇANTÜRK
Mikyas : 1/650 Takribi
Foto Ebat: 59×49 cm.
Foto Adet: 12 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Bergama Kızıl Avlu bazilikaya
b) Bergama Akropol ve Kızıl Avlu
c) Bergama Akropol
d) Akropol üst kısmı
e) Akropol alt kısmı
f) Akropol Gymnasium Here ve Demetler Mabedi
g) Gymnasium alt kısmı
h) Demeter Bereket Mabedi
i) Tiyatro Atena ve Trayan Mabetleri
j) Telli Dere ve içindeki büyük tiyatro
k) Bergama Asklepion (Sağlık Yurdu)
l) Asklepion
3. SART :
Tarih : 4 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Üstçavuş İsmail ERKAN
Rasıt : Teğmen S. TAŞKIN
Mikyas : 1/1.000 Takribi
Foto Ebat: 58×48 cm.
Foto Adet: 2 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Diana Mabedi, Lidya Mezarları, Akropol
b) Diana Mabedi, Lidya Mezarları
4. SELÇUK / AYASLOG :
Tarih : 2 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Başçavuş S.UÇKUN
Rasıt : Yüzbaşı Fevzi UÇANTÜRK
Mikyas : 1/1.000 Takribi
Foto Ebat: 59×48 cm.
Foto Adet: 2 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) İsa Bey Camii, Bizans ve Selçuk Akropolu, San Jen Klisesi
b) Selçuk Kalesi, Selçuk Camii ve Sarnıç
5. EFES:
Tarih : 2 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Başçavuş S.UÇKUN
Rasıt : Yüzbaşı Fevzi UÇANTÜRK
Mikyas : 1/1.400 Takribi
Foto Ebat: 59×49 cm.
Foto Adet: 14 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Arkadyüz Yolu ve hamamlar
b) Kızlar Gymnası
c) Kızlar Gymnası, Manizi Kapısı
d) Hamamlar
e) Serapis Mabedi
f) Büyük Tiyatro, Mermer Yol
g) Büyük Tiyatro
h) Selsüs Kütüphanesi, Agora, Serapis Mabedi
i) Çifte Kliseler
j) Çifte Kliseler
k) Küçük Tiyatro, Kızlar Gymnası ve Minfeom
l) Küçük Tiyatro
m) Su Haznesi ve Mermer Yol sonu
n) Ashab-ı Keyf ve Katakomplar
6. MİLET:
Tarih : 3 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Başçavuş Osman ÖZKAN
Rasıt : Yüzbaşı Basri KULA
Mikyas: 1/1.100 Takribi
Foto Ebat: 59×49 cm.
Foto Adet: 8 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Milet umumi görünüş
b) Milet umumi yandan görünüş
c) Selçuk ve Balat Camii
d) Gymnasia’lar
e) Tiyatro
f) Tiyatro Sahnesi ve seyirci yeri
g) Tiyatro kapısı, Bizans Kalesi harabeleri
h) Tiyatro
7. ESKİHİSAR (YORAN)
Tarih : 3 Temmuz 1937
Uçak : Letov S-16 T Smolik
Pilot : Astsubay Üstçavuş İsmail ERKAN
Rasıt : Asteğmen T. BİRMAN
Mikyas : 1/800 Takribi
Foto Ebat: 59×49 cm.
Foto Adet: 2 adet.
Fotoğrafı çekilen yerler:
a) Didim ve Apollon Mabedi
b) Didim ve Apollon Mabedi
Letov S-16 T “Smolik” uçağı bilgisi ve çizimi için M. Haluk SEVEL ağabeyime teşekkür ederim.
Balkan ve Doğu Avrupa ülkeleriyle olan yakın ilişkiler ve işbirliği neticesi Çekoslovakya’dan 16 adet Letov S-16T “Smolik” satın alınmıştır. 8’lik partiler halinde gelen uçakların ilk partisi 17 Mart 1929’da ikinci partisi ise 1930 ortalarında gelmiştir. Başlangıçta bu uçaklar Eskişehir’de bulunan “Tatbikat Bölüğü”ne verilmiştir. Son derece başarılı bulunan bu uçaklardan 10 adedi bilahare hava keşif görevleri için gelişinden sonrada Yeşilköy’deki 1. Keşif Bölüğü’ne transfer edilmişlerdir. 1940’da Westland Lysander’ların gelişi ile emekliye ayrılmışlardır.
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi Araştırmacısı – Yazar
sontayyareci @gmail.com
