“ Türk ulusunun, hava kuvvetlerimizin güçlendirilmesi gerektiğini idrak etmesi ve övgüye değer özverilerde bulunması, uygarlık ve siyasetteki olgunluğun en büyük belgesidir. Bu konuda ulusa öncülük eden Türk Tayyare Cemiyeti’nin çalışmalarını takdir ederim. Cemiyetin belli ve kısıtlı gelir bulmak için ülkemizin değişik yörelerinde yaptığı kongrelerin verimli bir şekilde sonuçlanması için bütün vatandaşların çaba göstereceğine inanıyorum ” Gazi Mustafa Kemal
Bilindiği üzere Atatürk Bursa’ya on sekiz kez gelmiştir. 20 Mayıs-13 Haziran 1926 tarihleri arasındaki beşinci Bursa gezisi Türk havacılık tarihi, özellikle de Türk Tayyare Cemiyeti (T.Ta. C.) tarihi açısından önemlidir. 8 Haziran günü T.Ta.C. Bursa şubesini ziyaret eden Atatürk, Cemiyetin Bursa çalışmaları hakkında bilgiler almış, aynı akşam öğretmenler birliğindeki T.Ta.C. yararına düzenlenen akşam yemeğine de katılmıştır. Yemek sırasında yukarıdaki konuşmayı yapmıştır. Havacılığın önemini kavramış olan Bursa ve ilçeleri T.Ta.C.’ne gereken önemi göstermişlerdir. Atatürk’ün bu konuşmasından sonra daha da heveslenen Bursalılar sivil havacılığın lokomotif kenti olmuştur.
Bursa T.Ta.C. Şubesi, 16 Şubat 1925’te kuruluşunu gerçekleştiren Cemiyetin, Haziran 1925 tarihine kadar geçen dört buçuk aylık süresinde şube kuruluşunu eksiksiz tamamlayabilen ilk şubelerinden biridir. Kuruluşunu eksiksiz tamamlamasında Bursa Türk Ocaklarının katkıları büyüktür. Kayıtlarda kuruluşunun ilk senesi olmasına karşın 27 Ağustos 1925 tarihi itibari ile Bursa şubesinin genel merkeze havale ettiği nakit bağış miktarı 14.100 liradır.
BURSALILARIN İLK UÇAĞI
1926 yılının 30 Ağustos Tayyare ve Zafer Bayramında ise Bursalılar ilk bağış uçakları olan “Yeşil Bursa-1” adlı uçaklarını Tayyare Cemiyeti aracılığı ile Hava Kuvvetlerine armağan ederler. Yeşil Bursa Tayyaresini beş yıl içersinde 13 uçak daha takip etmiştir. Sonuç olarak Bursa ve İlçeleri 1930 yılı sonunda 14 uçak bağışlamışlardır.
Bağış uçakların dökümü:
Yeşil Bursa : 1 uçak
Bursa merkez : 4 uçak.
İnegöl : 2 uçak.
Orhaneli : 2 uçak.
Karacabey : 1 uçak.
Mudanya : 1 uçak.
M.Kemalpaşa : 1 uçak.
Yenişehir : 1 uçak.
Gemlik : 1 uçak.
İŞ ADAMI HAYRİ İPAR’IN MUDANYA UÇAĞI VE TAYYARE SİNEMASI
Ferdi olarak Bursalı iş adamı Hayri İpar’ın kayıtlara Mudanya Uçağı olarak geçen uçağı bağışladığı bilinmektedir. Hayri İpar’ın bu bağışı sonucunda T.Ta.C.’nin en değerli madalyası olan Murassa madalya ile ödüllendirildiği de kayıtlarda yer almaktadır.
Türkiye’de T.Ta.C.’ne ait bilinen üç adet sinema vardır. Bunlar İzmir, Akhisar ve Bursa tayyare sinemalarıdır. 1932 yılında açılışı yapılan Bursa Tayyare Sinemasının diğerlerine nazaran farklılığı, bütünlük içermesidir. Tiyatro ve diğer gösterilere imkân sağlarken diğer yandan binanın kendisi farklı aktivitelere de ev sahipliği yapmaktadır. 1930 yılında açılan mimari yarışmayı kazanan Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu’nun eşsiz tasarımı günümüzde de Tayyare Kültür Merkezi olarak işlevselliğini sürdürmektedir. Tayyare sinemasının açılışında konuşan Cumhuriyet Halk Fırkası Bursa İl Başkanı Hulisi Bey Cemiyetin geniş görüşlülüğünün altını çizmektedir.
“ Tayyare Cemiyeti yalnız savaş araç, gereci almakla yetinmiyor, aynı zamanda memleketin medeniyet ve ümran sahasında da genişlemesine çalışıyor. İşte savaş yolunda olduğu gibi, medeniyet yolunda da çalıştığına bir örnek: hamiyetli Bursa halkına ve onun müstakbel nesline bu terbiye mektebini hediye ediyor.”
BURSA MOTORSUZ TAYYARE KULÜBÜ
Bursa ve ilçelerinde Cemiyetin faaliyetleri hızla sürerken, 1932 yılında Bursa Halkevinde “Motorsuz Tayyare Kulübü” kurulur. 1909 Orhangazi doğumlu Emrullah Ali isimli genç, kulübün kurucusu ve başkanıdır. Bir de özgün planör yapmış, uçma denemeleri ile uğraşmaktadır. E.Ali 1928 yılında İstanbul Tayyare Makinist Mektebini birincilikle bitirmiş, üç yıllık mecburi hizmetini tamamladıktan sonra Bursa’ya dönmüştür.
Bursa Tayyare Cemiyeti Şubesinin yoğun çalışmaları ve Bursa halkının inanılmaz destekleri ile 1934 yılının başlarına kadar geçen dokuz yıllık süre içersinde Bursa’da cemiyet için 476.653,56 lira toplanmıştır. Toplanan bu bağışlardan Bursalıların isteğiyle Ziraat Mektebi yakınlarında tayyare meydanı için büyük bir arazi satın alınmıştır. 1936 yılında Türk Hava Kurumu öğretmenleri bu meydana uçak ve planörler ile havacılık eğitimleri vermişlerdir. İleriki yıllarda bu meydan hava kuvvetlerine bağışlanmıştır.
3 Mayıs 1935 tarihinde Atatürk’ün direktifleri ile Ankara/Etimesgut’ta Türkkuşu adı altında T.Ta.C.’nin uçuş ve eğitim faaliyetlerini yürüteceği merkez açılmıştır. Havacılık zekâsı ve yeteneği bilinen Bursalı Emrullah Ali Yıldız’da öğretmen olarak yetiştirilmek üzere Türkkuşu’na davet edilir. Aslında Türkkuşu’nun açılışında yer alan başka bir Bursalı daha vardır. Atatürk’ün manevi kızı Sabiha Gökçen.
Türkuşu’nun açılışında bir yıl kadar önce Atatürk, Sabiha’ya “ Gökçen” soyadını vermiştir. Açılışta geçen diyalog sonrası Sabiha Gökçen de havacı olmak üzere Türkkuşu’na kayıt olur. Sabiha Gökçen ve E.Ali Yıldız dostluğu havacılık ile başlar. Birlikte Vecihi Hürkuş ve Rus öğretmenlerden temel dersler alırlar, ardından 10 Temmuz 1935’te Rusya/ Koktabel’de alacakları paraşüt ve Planör eğitimleri başlar. Sabiha Gökçen kardeşi Zehra’nın ölüm haberi sonrası eğitimin ikinci etabı olan motorlu uçuş derslerini almadan yurda döner. E.Ali Yıldız ise motorlu uçuşları bitirerek 1936’da yurda döner.
TANINMIŞ BURSALI HAVACILAR
Türkkuşu’nun açılması, Bursalı iki tanınmış ismin yurt dışına gönderilmesi tüm yurtta ve özellikle de Bursa’da geniş yankı bulur. Bursalı gençler akın halinde Tayyare Cemiyetine üye ve uçuş eğitimi almak için başvururlar. Yardımcı üye yazılanlar 2.000 kişiyi bulmuştur. 1935 yılında Bursa’da Cemiyete faal üye yazılanlar listesi ise şöyle oluşmaktadır.
Bursa Tayyare Cemiyeti Faal Üye Listesi:
Lise’den : 90 kişi.
Ziraat Mektebinden : 6 kişi.
Erkek Sanat’tan : 15 kişi.
Kız Muallim Mektebi : 15 kişi.
Serbest Meslek’ten : 18 kişi.
Akın Spor’dan : 6 kişi
TOPLAM : 150 kişi.
Bu listedeki en önemli ayrıntı; Bursa Kız Muallim Mektebinden 15 öğrencinin Türkkuşu’nda faal eğitim almak için başvurmalarıdır. Kaynaklardan bulabildiğimiz bu öğretmen adayı kızlarımızın adları şöyledir.
1. Muzaffer Tümay/Ünerman
2. Suna Tınaztepe
3. Mualla Yılmaz
4. Müeddep Şarman
5. Neyyir Budunç
6. Selviye Ayalp
7. Hikmet Ertan
8. Ferhunde Polat
9. Maide Ulusoy
10. Remziye Yıltır
11. Müfide Ulusoy
12. Maide Kuyulu
Bu kızlarımızdan ne kadarının sonraki yıllarda havacılığa devam ettiğini maalesef kaynak yetersizliği nedeniyle bilemiyoruz. Araştırmalarda isimlerine rastladığımız erken dönem havacılık eğitimi alan Bursalı genç erkekleri de unutmadan listeleyelim.
1. Hilmi Öteğen
2. Mehmet Murad
3. Halit Ege
4. Ziya Çakmakçı
5. Ekrem Marmara (sonraki yıllarda THK Türkkuşu’nun önemli hocalarından olacaktır.)
6. Abdurrahman Barışkan
7. Kamil Kışlalı
8. Şinasi Kavlak (sonraki yıllarda THK Türkkuşu’nun önemli hocalarından olacaktır.)
9. Mümtaz Germen
Ancak bildiğimiz ve gurur duyduğumuz iki değerli havacımız dünya çapında başarılarına devam ederler.
E.Ali Yıldız sırasıyla uçuş öğretmenliği yapar. Planör rekorları kırar, test pilotluğu ve Türkkuşu idareciliklerinde bulunur. Çalıştığı ve emekliliği dönemlerinde birçok buluşa imza atar. Sabiha Gökçen ise Rusya’da tamamlayamadığı motorlu uçuş derslerini Türkkuşu’nda ve Eskişehir Tayyare Alayında tamamlar. Askeri tatbikata ve Dersim Harekâtına katılması sonrasında Türkiye’nin ilk askeri kadın pilotu unvanını kazanır.
Sabiha Gökçen’in Türkiye’nin ilk kadın pilotu olarak lanse edilişi aslında konunun tam bilinmemesinden kaynaklanmaktadır. Türkiye’nin ilk bayan pilotu 1933 yılında Vecihi Hürkuş’un İstanbul’daki “Vecihi Sivil Tayyare Mektebi” talebelerinden Bedriye Gökmen’dir. Aynı okulda pilotaj eğitimi alan Eribe Kartal’da (Hürkuş) uçak kullanabilen pilot kadınlardandır.
TÜRK HAVACILIĞINDAKİ İLK KADINLAR
Türk havacılık tarihindeki ilk kadınlar kısaca şöyle sıralanabilir. Uçakla uçan ilk Türk kadın 30 Kasım 1913 tarihinde Belkıs Şevket Hanım olmuştur. İlk uçuş şehidi kadın ise Mefharet Hakkı Hanımdır. 27 Ekim 1927’de Kırklareli’nde “Halka Uçuşu Sevdirme Programı” kapsamında yolcu olarak bindiği Junkers A-20 tipi uçağın düşmesi sonucu hayatını kaybetmiştir.
Sabiha Gökçen’e, 1937 yılında havacılıktaki başarılarından dolayı THK Murassa madalyası verilir. Artık yetişmiş bir pilot olarak öğretmenlik görevine getirilir. 1938 yılında Atatürk’ün isteğiyle Balkan Turunu tek başına başarıyla gerçekleştirir. 1955 yılına kadar Türkkuşu Başöğretmenliği görevini sürdürür. THK Yönetim Kurulunda da görevler alan Sabiha Gökçen yurt dışında Türkiye’yi birçok kez başarı ile temsil eder.
Sabiha Gökçen’i örnek alan birçok kadın, uçucu ve paraşütçü olabilmek için Türkkuşu çatısı altında toplanır. İlk kuşak kadın havacılar Gökçen Hoca ile hem arkadaşlık yaparlar hemde kendisinden uçuş eğitimleri alırlar. Bu yıllarda aktif olan iller şöyle sıralanabilir. Bursa 15 kadın ile öncülük etmektedir. Adana’dan 13, Edirne’den 7 ve İzmir’den 3 kadın eğitim almak için İnönü Yüksek Planör Kampına katılmıştır. Bu kurslara katılan ve ilerleyen yıllarda Türk havacılığında önemli izler bırakan havacı kadınları kısaca şöyle sıralayabiliriz.
1. Yıldız Uçman / Camcıoğlu; 4 Ekim 1935 tarihinde Türkiye’de paraşüt ile atlayan ilk kadın olmuştur. Uzun yıllar Türkkuşu’nda paraşüt öğretmenliği yapmıştır.
2. Naciye Toros; Türkkuşu’nun ilk uçmanlarındandır. Planör ve motorlu uçuş dersleri öğretmenliği yapmıştır.
3. Edibe Sayın / Subaşı / Kutucuoğlu; Paraşüt, planör ve motorlu uçuşta üst seviyede başarı göstermiş. Yurt içi ve dışında tanınmış kadın havacımızdır.
4. Muzaffer Sel/ Yay: Motorlu uçuş öğretmeni.
5. Sıdıka Yıldız: Planör tekâmül öğrencisi iken Emrullah Ali yıldız ile evlenerek uçuştan ayrılmıştır.
6. Sahavet Karapars / Yılmaztürk: Uçuş öğretmeni.
7. Nezihe Viranyalı: Motorlu uçuş öğretmeni.
8. Melahat Morçöl: Motorlu uçuş öğretmeni.
1936 – 1954 yılları arasında on sekiz yıl boyunca yukarıda isimlerini sıraladığımız sembol kadın havacılar haricinde birçok kadın kursiyer THK Türkkuşu’nda eğitim almıştır. 1955 yılında yurtdışı temasların artması ile kadın paraşütçülere ihtiyaç duyulmuştur. 30 Mayıs 1955 tarihinde Uluslararası Havacılık Federasyonu FAI’ nin 50. Kuruluş yıldönümü nedeniyle Hollanda / Ypenburg’ta yapılacak gösteriler için kadın paraşüt takımı oluşturulmuştur. Oluşturulan kadın paraşüt takımı önce Hollanda’da, sonrasında 9 Haziran 1955’te Almanya / Münih’te başarılı atlayışlar yaparak Türkiye’yi temsil etmişlerdir. Kadın paraşüt takımımız şu isimlerden oluşmuştur.
1. Yıldız Camcıoğlu, Öğretmen.
2. Edibe Subaşı, Öğretmen.
3. Nezihe Viranyalı, Öğretmen.
4. Süheyla Alçığır.
5. Ayten Denizli.
6. Madalet Reyal.
7. Esin Yurttaş.
8. Aytaç Arpan.
9. Sevim Toraman.
10. Meral Timurşah.
11. Dikmen Timurşah.
12. Leman Bozkurt (Altınçekiç)
13. Ayten Yüksel.
14. Günseli Bilbaşar.
15. Ayhan Yalçınlar.
Paraşüt takımından Leman Bozkurt (Altınçekiç) daha sonra hava kuvvetlerine geçerek askeri pilotluğa devam etmiştir. Kadın asker pilotlardan Şenay Günay’da jetle uçabilen ilk kadın pilotumuz olmuştur.
Türkkuşu kadın paraşüt takımının uluslararası başarısı kısa sürede tüm yurtta duyuldu. Birçok kadın paraşütçü ve uçucu olabilmek için Türkkuşu’na kayıt yaptırdı. 22 Haziran 1956 tarihinde 9 öğretmen ve 6 amatör kadın paraşütçünün de yer aldığı Türkkuşu ekibi Irak’a gösteri amaçlı gitmişlerdir. Bağdat ve Musul’da paraşüt atlayışları ve uçuşlar yapılmıştır.
İLK KADIN HAVA ŞEHİDİ
Havacılık tarihimizde şahadete ulaşan kadın havacılarımızı anmadan bu yazıyı bitirmek olmaz. İlk kadın hava şehidimiz 30 Ekim 1936 tarihinde paraşüt kazası sonrası şehit olan Eribe Kartal (Hürkuş)’tur. 21 Mayıs 1965’te Ülker Korkut, 7 Ağustos 1965’te Veliye Bayar ve 15 Temmuz 1971’de Naciye Sakarya paraşüt şehitleri olmuşlardır. Kadın pilot şehitlerimiz ise 22 Temmuz 1987 tarihinde Havva Bulut ve Burçin Dağlıoğlu aynı uçakla düşerek şehit olmuşlardır.
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi Araştırmacısı-Yazar
sontayyareci @gmail.com