Uçuş sırasında bir pilotun en çok dikkat etmesi gereken durumlardan biri, kayma (slipping) ve savrulma (skidding) sırasında meydana gelebilecek stall durumlarıdır. Bu makalede, kayma ve savrulma sırasında karşılaşılan stall türlerini, bu durumların nasıl geliştiğini ve güvenli bir uçuş için bu tür stall’ları nasıl önleyebileceğinizi ele alacağız. Bu bilgiler, pilotların uçuş güvenliğini artırmak için kritik öneme sahiptir.
Kayma ve Savrulma Nedir?
Kayma (slip), genellikle dönüş sırasında gereğinden daha az rudder (istikamet dümeni) kullanılması veya hiç rudder kullanılmaması sonucu uçağın burnunun dönüş ekseninden saparak, uçak burnunun dönüş dışına kaymasıdır. Başka bir ifade ile uçağın burun yönü ile hareket yönü arasındaki açı farkından kaynaklanan bir durumdur. Uçak, yan rüzgar ya da pilotaj hatası gibi nedenlerle, burun yönünden farklı bir yöne doğru kayar. Bu durumda, burun yönü ile uçuş hattı arasındaki fark, yan kuvvetlerin oluşmasına neden olur ve uçağın dönüş içine doğru kaymasına yol açar. Kayma sırasında, uçak kontrol yüzeyleri üzerinde anormal kuvvetler meydana gelir ve bu da bir kanadın daha düşük hızda stall’a girmesine yol açabilir.
Savrulma (skid) ise, genellikle dönüş sırasında gereğinden fazla rudder (istikamet dümeni) kullanılması sonucu uçağın burnunun dönüş ekseninden saparak içe doğru kaymasıdır. Savrulma sırasında uçağın burun yönü, uçuş hattından daha hızlı bir şekilde dönme eğilimindedir. Bu durum, uçağın dönüş patenin dışına doğru savunulmasına sebep olur.
Kayma ve Savrulma Sırasında Stall Türleri
Kayma ve savrulma sırasında meydana gelebilecek stall türleri, her iki durumda da farklı dinamikler içerir. Bu dinamiklerin bilinmesi, uçağın bu tür durumlara karşı nasıl tepki verdiğini anlamak açısından önemlidir.
1. Kayma Sırasında Stall: Kayma sırasında bir kanadın hava akışı, diğerine göre daha hızlı olabilir. Bu durumda, daha düşük hızdaki kanat daha erken stall’a girer. Bu tip stall, daha yumuşak ve daha az şiddetlidir, ancak pilotun uçağın kontrolünü hızlı bir şekilde yeniden kazanması gerekir. Stall’dan kurtulmak için ilk adım, hücum açısını azaltarak (burun aşağıya verilerek) kanatların tekrar hava akışını yakalamasını sağlamaktır. Ardından, güç artırılarak ve stoll temizlendikten sonra burnun yavaşça çekilmesiyle irtifa kaybı minimize edilir.
2. Savrulma Sırasında Stall: Savrulma sırasında stall, çok daha ani ve şiddetli bir şekilde gelişir. Dönüş sırasında iç kanadın hücum açısı hızla artabilir ve bu kanat stall’a girebilir. Bu durumda uçak, genellikle burun yukarıda ve iç kanat stall’da iken hızla dönüş ekseninden sapar. Bu tür bir stall’ı düzeltmek için yapılması gereken, yine hücum açısını azaltmak ve ardından uçağın kanatlarını yatay hale getirerek (wings level) uçağa stall’dan kurtarmak ve normal uçuşa dönmektir.
Stall’dan Kurtulma Teknikleri
Öncelikle stall’a girmemek için koordineli kumanda tekniğini öğrenmemiz gerekir. Stall’a gireceğimizi hissettiğimiz anda aileron ve rudder koordinasyonunu ivedilikle sağlamamız bizi stall’a girmekten kurtaracaktır. Ancak geç kalmışsak, bu aşamadan sonra stall’dan kurtulma tekniklerini uygulamamız gerekecektir. Stall’dan kurtulma sırasında pilotların dikkat etmesi gereken bazı temel adımlar bulunmaktadır. Bu adımlar, uçağın kontrolünü yeniden kazanmak ve irtifa kaybını en aza indirmek için oldukça kritiktir:
1. Hücum Açısını Azaltmak: Hücum açısını (AOA) azaltmak, stall kurtarma sürecinin ilk adımıdır. Uçağın burnunu aşağıya vererek kanatların yeniden hava akışını yakalaması sağlanmalıdır. Bu sayede, kanatların kaldırma kuvveti tekrar oluşturulur ve uçağın stall durumundan çıkması sağlanır.
2. Kanatları Düzleme (Wings Level): Stall’dan kurtulurken kanatların yatay pozisyona getirilmesi, yani wings level duruma getirilmesi önemlidir. Bu, uçağın roll (yuvarlanma) hareketini durdurarak, dengeyi yeniden sağlar. Böylece uçak, düz uçuş moduna geri döner ve kontrol sağlanmış olur.
3. Güç Uygulaması: Stall’dan çıkarken motor gücünün artırılması ve bu sayede uçağın hızının arttırarak hava akışının bir an önce kanatlar üzerinden tekrar akışının sağlanması irtifa kaybını telafi eder. Ancak bu aşamada, ani ve aşırı güç uygulamalarından kaçınılmalı, kontrollü bir şekilde hız kazanılmalıdır.
Uygulamalı Örnekler ve Eğitimdeki Önemi
Uçuş eğitiminde, kayma ve savrulma sırasında stall durumları üzerine yapılan uygulamalı eğitimler büyük önem taşır. Pilot adaylarının bu durumu pratikte deneyimlemesi, gerçek uçuşlar sırasında karşılaşabilecekleri acil durumlara karşı hazırlıklı olmalarını sağlar. Eğitim sırasında 5,000 fit gibi güvenli irtifalarda yapılan bu manevralar, pilotların uçağın dinamiklerini anlamalarına ve gerektiğinde doğru müdahalede bulunmalarına yardımcı olur.
1. Kayma Stall’ında Eğitim: Kayma sırasında meydana gelen stall’larda pilotların dikkat etmesi gereken en önemli nokta, kontrol yüzeylerini koordine bir şekilde kullanmaktır. Rudder ve aileron kontrollerinin koordineli ve dengeli bir şekilde kullanılması, kayma durumunda uçağın stabil kalmasını sağlar. Stall meydana geldiğinde, burun aşağıya verilmeli ve kanatlar düzlenmelidir.
2. Savrulma Stall’ında Eğitim: Savrulma sırasında meydana gelen stall’lar daha tehlikeli olabilir, çünkü ani irtifa kayıpları ve dengesiz dönüş hareketleri görülebilir. Bu tür durumlarda, pilotların ilk olarak burun düşürme ve ardından kanatları düzleme tekniklerini uygulaması gerekmektedir. Eğitim sırasında bu tip stall’lar üzerinde sıkça durulmalı ve pilotların refleksleri geliştirilmelidir.
Sonuç: Güvenli Bir Uçuş İçin Doğru Teknikler
Kayma ve savrulma sırasında stall, hem genel havacılık hem de ticari uçuşlar için kritik bir durumdur. Bu tür durumların önlenmesi ve doğru tekniklerle kurtarılması, uçuş güvenliğini doğrudan etkiler. Pilotların uçuş öncesinde bu tür durumlar için gerekli eğitimleri alması, uçuş esnasında meydana gelebilecek acil durumlara karşı hazırlıklı olmalarını sağlar. Ayrıca, uçuş sırasında kontrol yüzeylerinin doğru kullanımı ve AOA yönetimi gibi teknik detayların bilinmesi, uçağın emniyetli bir şekilde yönetilmesini kolaylaştırır.
Uçuş emniyetini artırmak ve kazaların önüne geçmek için bu bilgilerin her seviyedeki pilot tarafından doğru bir şekilde anlaşılması ve uygulanması büyük önem taşır.
Vasıf Yüceliş
E.Hv.Albay
Antalya Bilim Üniversitesi ATPL Dersleri Öğretmeni
