Havacılıkta güvenlik, her pilotun öncelikli hedefidir. Uçakların farklı uçuş evrelerinde nasıl tepki verdiğini anlamak, hem eğitimde hem de operasyonel uçuşlarda büyük önem taşır. “Stall” durumu, pilotların karşılaşabileceği en kritik olaylardan biridir. Özellikle kalkış veya tırmanış gibi yüksek itki (thrust) gerektiren evrelerde meydana gelen Power On Stall durumu, pilotların dikkatle yönetmesi gereken bir aerodinamik olgudur. Bu makalede, Power On Stall’un aerodinamik temellerini, nasıl meydana geldiğini ve kurtarma tekniklerini inceleyeceğiz.
Stall Nedir?
Stall, bir uçağın kanatlarının üzerindeki hava akışının bozulması sonucu kaldırma kuvvetinin önemli ölçüde kaybolduğu bir uçuş durumudur. Hücum açısının (angle of attack – AoA) kritik bir değeri aşması sonucu, kanadın üst yüzeyindeki hava akışı türbülansa uğrar ve kanat kaldırma üretemez hale gelir. Bu durumda uçak hızla irtifa kaybetmeye başlar. Stall’un temel nedeni, hücum açısının kritik açıdan fazla olmasıdır; bu açı aşıldığında kanatlar üzerindeki hava akımı kopar ve stall meydana gelir.
Power On Stall Nedir?
Power On Stall, özellikle kalkış ve tırmanış evrelerinde tam güç altında (takeoff power) ve yüksek hücum açılarında meydana gelen bir stall türüdür. Bu durum, uçağın düşük hızda yüksek bir pitch açısı ile tırmanmaya çalışırken oluşur. Kanatların daha fazla kaldırma üretmesi için hücum açısı artırılır, ancak kritik hücum açısının aşılması durumunda stall gerçekleşir. Power On Stall, kalkış sırasında uçağın düşük hızlarda uçtuğu ve yer yüzeyine yakın olduğu bir aşamada meydana geldiğinden, bu tür bir stall ciddi güvenlik riski taşır.
Power On Stall’un Aerodinamik Temelleri
Power On Stall’u anlamak için uçak aerodinamiğinin bazı temel prensiplerine odaklanmak gereklidir. Kalkış sırasında düşük hızda tırmanan bir uçak, motor itki kuvvetine dayanarak tırmanır. Bu sırada, kanatların kaldırma üretmeye devam edebilmesi için hücum açısının artırılması gerekir. Ancak bu açının kritik bir değere ulaşması, kanat çevresindeki hava akışının bozulmasına neden olur ve stall meydana gelir.
Power On Stall sırasında karşılaşılan bir diğer önemli aerodinamik olgu, “sola dönüş eğilimi” (left-turning tendency) olarak bilinir. Piston motorlu uçaklarda motor momenti nedeniyle uçak sola yatma eğilimi gösterir. Bu eğilim özellikle kalkış gücü uygulanırken daha belirgin hale gelir. Bu nedenle, Power On Stall manevrası sırasında sağ rudder kullanımı hayati önem taşır.
Power On Stall Manevrası
Pilotların Power On Stall’u güvenli bir şekilde yönetebilmesi için, eğitim sırasında uygulanan Power On Stall manevrası önemlidir. Bu manevra, pilotların stall belirtilerini tanıması ve kurtarma işlemlerini doğru bir şekilde uygulaması için kritik bir eğitim aracıdır. Manevra sırasında aşağıdaki adımlar izlenir:
1. Hazırlık: Uygun irtifada (en az 1500 feet AGL) ve temiz (clean) konfigürasyonda (flaplar yukarıda) uçuş yapılır. Gerekli güvenlik kontrolleri ve boş alan taraması gerçekleştirilir.
2. Güç Azaltma ve Yavaşlatma: Uçak 1200 RPM gücüne düşürülür ve hücum açısı korunarak yoke (lövye) geriye çekilir. Uçak yavaşlar ve VR (rotation speed) hızına ulaşır.
3. Tam Güç Uygulama ve Hücum Açısını Artırma: Uçak rotasyon hızına ulaştığında tam güç uygulanır ve pitch açısı artırılarak tırmanış başlatılır. Sağ rudder kullanılarak yön kontrolü sağlanır.
4. Stall Belirtilerini Tanıma: Stall yaklaşırken, stall ikaz sesi duyulabilir ve kanatlar üzerindeki hava akışının bozulduğunu gösteren yoke üzerinde titreşimler (buffet) hissedilir.
5. Stall ve Kurtarma: Uçak kritik hücum açısını aştığında stall olur ve burun ani olarak aşağı düşer. Bu noktada yoke üzerindeki geri basınç bırakılır, tam güç uygulanır ve uçak tekrar tırmanışa geçirilir.
Power On Stall’dan Kurtarma Teknikleri
Power On Stall’dan güvenli bir şekilde kurtulmak için pilotların birkaç önemli faktöre dikkat etmesi gerekir. Stall gerçekleştiğinde, yoke üzerindeki geri basıncı azaltmak kanatların tekrar düzgün hava akışına girmesini sağlar. Burun aşağı itilmeksizin sadece yoke üzerindeki geri basıncı azaltmak, stall kurtarma için genellikle yeterlidir.
Kurtarma işlemi sırasında tam güç uygulanmalıdır. Eğer stall sırasında tam güç uygulanmadıysa, kurtarma anında tam güç verilmeli ve uçak hız kazanmalıdır. Kurtarma esnasında uçağın burnu kademeli olarak tırmanış açısına (VY pitch) getirilmelidir. Ancak burunun çok hızlı kaldırılması, ikincil bir stall’a neden olabilir ve bu durum ilk stall’dan daha tehlikeli olabilir.
Dönüş sırasında gerçekleşen Power On Stall’da, kurtarma sırasında kanatlar yatay hale getirilmelidir. Aksi halde uçak, kanatların aşırı yüklenmesi sonucu ikincil bir stall’a girebilir.
Power On Stall’da Rudder Kullanımı
Rudder kullanımı, Power On Stall manevralarında kritik bir rol oynar. Kalkış gücü uygulanırken uçakta sola dönüş eğilimi artar; bu nedenle sağ rudder kullanılarak yön kontrolü sağlanmalıdır. Stall kurtarma sırasında da rudder kullanımı devam etmelidir. Eğer rudder kullanılmazsa, uçak stall esnasında yaw hareketi yaparak spin gibi tehlikeli bir duruma yol açabilir. Bu nedenle, pilotların Power On Stall manevrası sırasında rudder kullanımına dikkat etmeleri ve koordineli uçuşu korumaları çok önemlidir.
Sonuç
Power On Stall, özellikle kalkış ve tırmanış evrelerinde meydana gelen kritik bir aerodinamik olgudur. Yer yüzeyine yakın irtifalarda gerçekleştiğinde ciddi bir tehlike oluşturabilir. Ancak pilotlar, doğru eğitim ve pratik ile bu tür bir stall’u tanıyıp etkili bir şekilde kurtarabilirler. Power On Stall manevraları, pilotların bu tür durumlardaki tepkilerini geliştirmelerini sağlar. Düzenli eğitim ve tekrarlar, pilotların stall kurtarma konusunda reflekslerini güçlendirir ve uçuş güvenliğini artırır.
*
Bu makale, Power On Stall’un aerodinamik temellerini, karşılaşılan zorlukları ve kurtarma stratejilerini kapsayarak, havacılık meraklılarına temel bazı bilgiler sunmayı hedeflemektedir.
Vasıf Yüceliş
E.Hv.Albay
Antalya Bilim Üniversitesi ATPL Dersleri Öğretmeni
