SHELL Model tam olarak bir sistem mühendisliği yaklaşımıdır, fakat hazırlığında psikoloji ve sosyoloji bilimlerinden de yoğun bir biçimde istifade edilmiştir. Aslında sadece uçak bakımında değil, birçok endüstriyel sektör grubunda da başvurulması o gruplara fayda sağlayacaktır.
SHELL Modelinden birçok farklı endüstriyel sektörü de yararlanabilir
Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO- International Civil Aviation Organization), Güvenlik Yönetimi Kılavuzu’nda açıklanan ICAO SHELL Modeli, çoklu sistem bileşenlerinin etkileşimini analiz etmek için kullanılan kavramsal bir araçtır. 1970’li yılların başında uçak bakım disiplini uzmanlarının bir grup bilim adamının yoğun çalışmaları sonucunda oluşturulmuştur. Uçak bakımın etkin ve emniyetli yönetiminde sıklıkla işaretine başvurulan bir konsepttir. Sivil Havacılık Örgütü tarafından geliştirilen bu model askeri havacılık/bakım organizasyonları tarafından da benimsenmiş, geliştirilmiş ve yoğun olarak kullanılmaktadır.
SHELL Model tam olarak bir sistem mühendisliği yaklaşımıdır, fakat hazırlığında psikoloji ve sosyoloji bilimlerinden de yoğun bir biçimde istifade edilmiştir.
Aslında sadece uçak bakımında değil, birçok endüstriyel sektör grubunda da başvurulması o gruplara fayda sağlayacaktır.
Kavram (adı bileşenlerinin baş harflerinden türetilmiştir),
Elle tutulamayan her şey, Software-yazılım,
Yazılım – standart çalışma prosedürlerinin bir parçası olan kurallar, prosedürler, yazılı belgeler vb.
Elle tutulan her şey (Hardware-donanım),
Donanım – Uçak, uçak sistemleri, uçak yer destek teçhizatı, malzeme, takım, donanım vd.
Çalışılan Ortam (Environment-çevre),
Çevre – L-H-S sisteminin çalışması gereken durum, sosyal ve ekonomik iklim ve doğal çevre.
Birey olarak insan-liveware1),
İnsan1, insan birey olarak farklı davranışlar gösterir.
Grup olarak, insan-liveware2,
Liveware1- grup olarak insanlar – uçak bakım sistemindeki diğer uçak bakım ihtisas elemanları, uçuş ekipleri, mühendisler ve bakım personeli, yönetim ve idari kişiler v.d.
Bu kavramsal modeli göstermek için pratik bir diyagram, insan Faktörlerinin farklı bileşenlerini temsil etmek için bloklar kullanır. Bu yapı taşı şeması temel faktörlerini anlamak için temel bir yardımcı olması amaçlanmıştır. SHELL model HFIM (Human Factors in Maintenance-Uçak Bakımında İnsan Faktörleri) ana konseptine hizmet eden bir modeldir.
SHELL Modeline göre, Liveware ile diğer dört bileşen arasındaki uyumsuzluk insan hatasına katkıda bulunur. Dolayısıyla, bu etkileşimler havacılık sisteminin tüm sektörlerinde değerlendirilmeli ve dikkate alınmalıdır.
İnsan (Liveware)
Modelin kritik odağı, sistemdeki en kritik ve aynı zamanda en esnek bileşen olan insan katılımcı veya canlıdır, yani uçak bakım personelidir. Bu bloğun kenarları basit ve düz değildir ve bu nedenle, sistemdeki gerilimin ve nihai arızanın önlenmesi isteniyorsa, sistemin diğer bileşenlerinin bunlara dikkatle uydurulması gerekir.
Bununla birlikte, modeldeki tüm boyutlar arasında en az öngörülebilir olan ve içsel (açlık, yorgunluk, motivasyon vb.) ve dışsal (sıcaklık, ışık, gürültü, iş yükü vb.) değişikliklerdir.
İnsan-İnsan (Liveware-Liveware) Etkileşimi
(İnsanlar ve diğer insanlar arasındaki arayüz)
Hiç unutmam yıllar önce Kadıköy’deki bir Fenerbahçe maçından sonra bir grup Fenerbahçe taraftarı, Kadıköy’deki bir benzin istasyonunu yakmışlardı. Bu saldırıyı yapanlar yakalandılar, yakalananların meslekleri Türkiye’yi çok şaşırtmıştı, saldırıyı yapanlar; avukat, doktor, mühendis vb. son derece iyi eğitimli ve kariyer sahibi, bireysel olarak böyle bir kanunsuzluğu, hatayı yapamayacak insanlardı. Ancak, taraftar grubu fanatizmine dahil olduklarında farklı bir davranış sergilemişlerdi.
İnsan Hatası, genellikle bu interaktif sistemdeki canlı (uçak bakım personeli) boyutunun olumsuz sonucu olarak görülür. Bazen, hatayı ele almak ve önlemek için insan performansından hataları çıkarmaya çalışmanın bir anlamı yoktur, bunlar eğitimden bağımsızdır veya başka bir deyişle insanlar hataya açıktır, Bu nedenle riskli durumlarda insan karar verme sürecinden çıkarılmalı ve bilgisayar kontrollü cihazlarla değiştirilmelidir. 4’üncü ve sonrası nesil jet savaş uçaklarında buna dikkat edilmekte ve sistemlerin emniyet modülleri bu bağlamda tasarlanmaktadır. Modern çağın sivil hava taşımacılığı uçaklarında da bu bağlamda önemli emniyet tedbirleri alınmaktadır.
Bu, insanlar arasındaki arayüzdür /Birey-birey, birey-grup, grup-grup arasındaki ilişkilerin arayüzü). Bu arayüzde liderlik, iş birliği, ekip çalışması ve kişilik etkileşimleri ile ilgileniyoruz. Örneğin, uçak bakım sistemindeki Mürettebat Kaynak Yönetimi (CRM-Crew Resources Management) kavramı ve modeli, SHELL Model bağlamında ortaya çıkmış ve geliştirilmiştir.
İnsan-Yazılım
(İnsanlar ve yazılım arasındaki arayüz)
Yazılım, tüm kanunları, kuralları, düzenlemeleri, emirleri, standart çalışma prosedürlerini, gelenekleri ve sözleşmeleri ve işlerin normal şekilde yapılma şeklini ifade eden toplu bir terimdir. Yazılım, giderek artan bir şekilde, otomatikleştirilmiş sistemleri çalıştırmak için geliştirilen bilgisayar tabanlı programları da ifade eder.
Canlı yazılım ile yazılım arasında güvenli ve etkili bir operasyon elde etmek için, yazılımın, özellikle de kurallar ve prosedürlerle ilgiliyse, uygulanabilmesinin sağlanması önemlidir. Ayrıca hataya açık, kafa karıştırıcı veya çok karmaşık ifadelere de dikkat edilmelidir. Yalın, net ve olabildiğince kısa yazılım insanların yanlış algılamalarını önlemede yardımcı olacaktır.
İnsan-Donanım
(İnsanlar ve donanım arasındaki arayüz)
SHELL modelinin bir diğer etkileşimli bileşeni, canlı (uçak bakım personeli) ve donanım (başta uçak olmak üzere sistemin içindeki her bir donanım) arasındaki arayüzdür. Bu arayüz, insan-makine sistemlerinden bahsederken en çok dikkate alınan arayüzdür: İnsan vücudunun oturma özelliklerine uygun koltuk tasarımı, kullanıcının duyusal ve bilgi işleme özelliklerine uygun ekranlar, uygun hareket eden kontroller, kodlama ve konum (yani İnsan Faktörleri Mühendisliği-Ergonomi) ciddi ve detaylı bir biçimde irdelenmektedir.
Donanım, örneğin arıza/mesele arama, bulma ve giderme (troubleshooting), kontrol ortamındaki fiziksel özellikleri, özellikle iş istasyonlarıyla ilgili olanları ifade eder. Örnek olarak, motor acil susturma butonu/sivici (switch) anahtarı, canlı yani uçak bakımcı ile arabirim oluşturan bir donanım bileşenidir. Bu butona basıldığında bir donanım ve yazılım ile insan interaktif etkileşime girer ve motoru veya motorları derhal devre dışı bırakır. Benzer şekilde, uçak ve yer destek teçhizatı üzerindeki onlarca/yüzlerce anahtarlar çeşitli durumlarda ilgili uçak bakım ihtisas elemanları tarafından kolayca erişilebilecek yerlere yerleştirilmeli ve ekipmanın manipüle edilmesi, görüntülenen bilgilerin veya aynı anda kullanılması gerekebilecek diğer cihazların okunmasını engellememelidir.
İnsan – Çevre
(İnsanlar ve çevre arasındaki arayüz)
Canlı (Uçak Bakım Personeli) – ortam arayüzü, İnsanların doğrudan kontrolü dışında olabilen, yani fiziksel ortam – sıcaklık, hava durumu vb., ancak uçağın içinde çalıştığı etkileşimleri ifade eder. Bu alandaki insan faktörü gelişiminin çoğu, insanların veya ekipmanın korunabileceği yolların tasarlanması, ışıklar, gürültü ve radyasyon için koruyucu sistemler geliştirilmesi ile ilgili olmuştur. Canlı gereçlerin uygun şekilde eşleştirilmesi – çevresel etkileşimler, çevre çalışmaları, fizyoloji, psikolojiden fizik ve mühendisliğe kadar çok çeşitli farklı disiplinleri içerir.
Sonuç:
SHELL Model, insan, yazılım, donanım, çalışma ortamı ve diğer insanlar arasındaki interaktif etkileşimin merkezine insanı (uçak bakım personeli) koyan, pratik, etkili ve yararlı bir modeldir.
