TAI ürettiği F-16’lara üretim demekte, modernize ettiği ve son montaj ve test safhalarını gerçekleştirdiği F-16’lara ise; modernize, son montaj, test tabirlerini kullanmaktadır. Bu uçağın “Tasarım, Test ve Değerlendirme, Seri Üretim” safhalarının sahibi Lockheed Martin ise; “Türkiye, TAI ile bir ortak girişim aracılığıyla, kendi F-16 siparişinin yüzde 75’ini üretmiştir demektedir.
1987 yılından günümüze kadar, sürekli duyar ve bir anlam veremeyiz. Ne zaman gerçeği bilen ve şahit birileri; “Biz Türkiye olarak F-16’ları imal ettik/ürettik” dese, çok bilen başka birileri, solo ve/veya koro şeklinde; “hayır biz Türkiye olarak F-16’ları imal etmedik/üretmedik, sadece montajlarını yaptık” der/ler. Bu psiko-sosyal algının neden ve nelerden kaynaklandığını toplum bilimcilere bırakıp, biz F-16’ları neden ürettiğimizi, sadece montajlarını yapmadığımızı izah edelim, hesabını verelim. Bu bilgilendirmeyi, gençlik yıllarımda TUSAŞ (dünyaca bilinen marka adı TAI olduğu için bundan sonra TAI olarak hitap edeceğiz), sözlü ve yazılı ortamlarda defalarca yaptı ama üretimin başlangıcının üzerinden 35 yıl geçmesine rağmen, hâlâ “biz montaj yaptık sadece” nakaratı devam etmektedir. Öte yandan bir uçak tipinin montajını yapabilmek de çok ciddi bir iş ve büyük başarıdır. Nitekim F-16’nın montajını yapan ülkeler de oldu ama ABD, Türkiye ve Güney Kore “F-16’yı ÜRETEN ÜLKELERDİR”. NOKTA.
Türkiye’nin F-16’yı ürettiğine dair bilgilendirme hem TAI’nın hem de Lockheed Martin’in web sitelerinde gayet net bir şekilde mevcuttur. Aşağıda da refere edilmiştir, ancak; Jet Savaş Uçaklarının çok gündemde olduğu bu günlerde, bu bilgilendirmeyi, kendi dilimizin döndüğünce tekrar izah etmeye çalışmak, 1980’li yıllarda bu büyük göreve talip olup, o’nu tüm F-16 dünyası çapında örnek seviyede gerçekleştiren, ülkemiz yöneticilerine, mühendislerine, teknologlarına, teknisyenlerine, ustalarına, usta yardımcılarına, Türk Hava Kuvvetlerine teslimatı öncesi test uçuşlarını gerçekleştiren test pilotlarına ve unvanını hatırlayamadığımız nicelerine boynumuzun borcudur. F-16 üretim sürecinde elde edilen bilgi ve tecrübe, bu ülkenin uçaklar ve uçak sistemlerini tasarlamasına ve üretmesine giden yolda çok önemli ve değerli bir kilometre taşıdır.
Uzun yıllar önce, Türkiye F-16 üretiminin doğrudan içinde olan bir grup TAI çalışanı arkadaş ile yaptığım istişareyi hiç unutamam, son derece gurur duyarak yaptıkları bu hizmet için basında çıkan “montaj yapıyorlar” haberlerine çok içerliyorlardı ve “biz F-16’nın dikey stabilizesi hariç her yapısını önce imal ettik sonra montajını yaptık” diyorlardı. Bu satırların yazarı da uçağın yapısal ana elemanlarının (gövde, kanatlar) önce jig’ler, fikstürler vd. uçak inşa ekipmanları vasıtasıyla imal edildiklerine akabinde uçak yapısal inşası gereği entegre edildiklerine şahittir. Bu sürece bütün dünyada ve en çok F-16 üretiminin yapıldığı Teksas Fort Worth’da da “ÜRETİM/PRODUCTION” denir. O dönemler F-16 filosunun tüm dikey stabilizeleri İsrail IAI firması tarafından imal edilmiş olup, üretim yapan ülkeler dikey stabilize imalatını yapmamışlardır.
TAI, ÖNCEL I Projesi kapsamında; 1987-1995 tarihleri arasında Türk Hava Kuvvetleri (Hv.K.K.) için Blok 30 ve Blok 40 konfigürasyonunda 152 adet F-16 C/D imal ederek teslim etmiştir. Toplam 160 uçağı kapsayan projenin ilk sekiz uçağı Fort Worth-ABD’de üretilerek Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na doğrudan teslim edilmiştir. TAI, bu proje çerçevesinde,
Arka gövde,
Orta gövde ve
Kanatlar dahil olmak üzere, uçak gövdesinin %70’ini imal etmiştir.
Birinci paketin devamı niteliğinde olan “ÖNCEL II Projesi” çerçevesinde ise; 1995-1999 yılları arasında Türk Hava Kuvvetleri için mevcutlara ek olarak Blok 50 konfigürasyonunda ilave 80 F-16 uçağı daha üretmiştir. Bu projede F-16 uçağının;
Ön gövde donanım işlemleri ile
Flaperonların mevcutlara ilave edilmesiyle TAI’nin gövde imalat oranı %80’lere ulaşmıştır.
TAI tesislerinde üretilerek Hv.K.K.lığına teslim edilen toplam 278 F-16 uçağının üç adedi “Mükemmel”, 29 adedi ise “Sıfır Hatalı” uçaktır.
TAI, Türk, A.B.D. ve Mısır Hükümetleri arasında imzalanan anlaşma uyarınca, 1993-1995 yılları arasında Mısır Hava Kuvvetleri için 46 adet F-16 uçağı üretmiştir.
TAI ürettiği F-16’lara üretim demekte, modernize ettiği ve son montaj ve test safhalarını gerçekleştirdiği F-16’lara ise; modernize, son montaj, test tabirlerini kullanmaktadır. (Bknz. Ref. 1).
Bu uçağın “Tasarım, Test ve Değerlendirme, Seri Üretim” safhalarının sahibi Lockheed Martin ise; “Türkiye, Turkish Aircraft Industries (TAI) ile bir ortak girişim aracılığıyla, kendi F-16 siparişinin yüzde 75’ini üretmiştir demektedir. (Bknz: Ref. 2).
F-16 üretimi, birçok farklı ülkede 5 farklı üretim hattına (production line) ve montaj hattına (assembly line) bölünmüştür:
Üretim Hatları:
ABD’de Fort Worth, Türkiye’de TAI-Ankara, Güney Kore’de Samsung üretim hatları.
Montaj Hatları:
Hollanda’da FOKKER, Belçika’da SABCA montaj hatları. Bu hatlarda hem Avrupa hem de ABD uçakları için parça (component) imalatı da yapılmıştır.
2010’a kadar imal edilen toplam 4428 F-16’nın büyük çoğunluğu Fort Worth üretim hattında: 3501 uçak gövdesi veya (kabaca %79), üretildi. YF-16 prototiplerinin ve Tam Ölçekli Geliştirme uçağının yapımı, Fort Worth üretim hattında yapıldı.
Belçika’daki SABCA ve Hollanda’daki FOKKER (hem Avrupa hem de USAF uçak gövdeleri için) parçalar üretti ve Avrupa F-16’larının montajından sorumluydu: Belçika ve Danimarka F-16’ları için SABCA, Hollanda ve Norveç F-16’ları için Fokker sorumluydu.
1988 yılında TAI; Türk Hava Kuvvetleri için F-16’ları üretmeye başladı ve daha sonra TAI, Mısır Hava Kuvvetleri için de F-16’ları da üretti. TAI tarafından toplam F-16 filosunun %6’sını temsil eden toplam 277 F-16 inşa edildi/üretildi/imal edildi.
1995 yılında beşinci ve son üretim hattı F-16’ları üretmeye başladı: Güney Kore’deki Samsung, RoKAF için toplam 128 F-16 uçağı üretti. Samsung, toplam F-16 üretiminin %3’ünü gerçekleştirdi.
Sonuç:
F-16 uçağının; Kavramsal Tasarımı, Ön Tasarımı, Detay Tasarımı, Test ve Değerlendirme Safhaları, Lockheed Martin Firmasına, Hava Kuvvetleri Test ve Değerlendirme Safhaları ve Uçak Nihai Tasarım Kabul Safhası ABD Hava Kuvvetlerine (USAF), Seri İmalat/Üretim Safhası Lockheed Martin-ABD, TAI-Türkiye, Samsung-Güney Kore firmalarına aittir. Fokker-Hollanda ve SABCA-Belçika firmaları da hem uçak gövde montaj hem de bazı uçak komponentlerinin imalatından sorumlu olmuşlardır.
Türkiye; F-16’yı tasarlamıştır iddiasında değiliz ama Türkiye F-16’nın üreticisidir gerçeğini tekrar vurgulamak istiyoruz. Lockheed Martin’in de vurguladığı bu kabiliyetimize, üstelik kendi insanlarımız tarafından neden itiraz edilir, anlamakta güçlük çekiyoruz.
Çünkü, Türkiye F-16’yı üretmedi, montaj yaptı diyenler; ya kötü niyetli ve aşırı bilgisiz kişiler veya iyi niyetli fakat, üretim ile montaj süreçleri arasındaki endüstriyel farkı bilmeyenlerdir. Bu farkı bilmeyenler için çok kısa açıklamak gerekirse;
Aircraft Assembly Line: Uçak Montaj Hattı ve Aircraft Production Line: Uçak Üretim Hattı demektir. Üretim faaliyeti, montaj faaliyetinden daha kapsamlı ve detaylı bir süreç olup, montaj sürecini de ihtiva etmektedir.
Ayrıca; Türkiye sadece F-16 üretiminde değil, F-16 İkmal + Bakım + İdame faaliyetlerinde yani bu uçağın askeri lojistik sürecinde de çok bilgili, tecrübeli ve etkili bir ülkedir. Bu görevi Türkiye adına Türk Hava Kuvvetleri yürütmektedir.
Kısaltmalar/Notlar:
TAI/TUSAŞ (Turkish Aerospace Industries, Inc./Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.)
Not: TUSAŞ’ın hissedarları Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı (TSKGV) (%54.49), Savunma Sanayii Başkanlığı (SSM) (%45.45) ve Türk Hava Kurumu (THK) (%0.06)’dur. TUSAŞ Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ (TAI), 15 Mayıs 1984 tarihinde Türk Ticaret Kanunu ve Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu uyarınca kurulmuştur. 12 Ocak 2005 tarihinde TUSAŞ tesislerinde imzalanan “Hisse Satış Anlaşması” ile TAI’deki Lockheed Martin of Turkey (%42) ve General Electric International (%7) şirketlerine ait hisseler Türk Uçak Sanayii AŞ (TUSAŞ) tarafından satın alınmıştır.
Aircraft Assembly Line: Uçak Montaj Hattı
Aircraft Production Line: Uçak Üretim Hattı
Hv.K.K. (Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı)
USAF (United States Air Force-ABD Hava Kuvvetleri Komutanlığı)
Kaynakça:
1. TAI, F-16 PROGRAM VE PROJELERİ: ÖNCEL I İMALAT/ÜRETİM, ÖNCEL II İMALAT/ÜRETİM, ÖNCEL III MODERNİZASYON, ÖNCEL IV SON MONTAJ, MISIR F-16 ÜRETİM PROGRAMI, ÜRDÜN F-16 MODERNİZASYON PROGRAMI, F-16 SERİ MONTAJ PO III MODERNİZASYON PROGRAMI, PAKİSTAN HAVA KUVVETLERİ F-16 MODERNİZASYONU PROGRAMI
https://www.tusas.com/urunler/ucak/f-16/f-16-oncel-i
2. LOCKHEED MARTIN, F-16 FIGHTING FALCONS-TÜRKİYE
https://www.lockheedmartin.com/en-us/who-we-are/international/turkey.html
3. The Three Stages of Aircraft Design, Publish Date: February 16, 2017, Category: Aerospace Engineering
4. Aircraft Design, Ajoy Kumar Kundu, Cambridge Aerospace Series
5. Design and Analysis of Production Systems in Aircraft Assembly, MIT, June 1999
