Bir araştırmacının en büyük sıkıntısı kaynak bulamamaktır. Zaman, para ve emek harcamanıza karşın küçücük bir bilgiye ulaşamamak inanılmaz üzer araştırmacıları. Bir başka üzüntü kaynağı da birçok doküman, belge ve resim olmasına karşın onları inceleyememek, okuyamamaktır. Aslında üzüntünün ötesinde korkunç bir işkencedir bu.
Gelişmiş ülkelerde bilgiye ulaşmanın yolları adeta asfaltlanmış gibidir. Kayar gidersiniz kaynaklara. Maalesef Türkiye’de araştırma yapmak iğneyle kuyu kazmak gibidir. Çabalar durursunuz.
HAVACILIK TARİHÇİSİ OLMAK
Türkiye’de havacılık tarihçisi olmak ayrı bir mücadeleyi gerektirir. Önce kaynakları ellerinde tutanlar ile iyi geçinmek zorundasınız. İyi geçinmez iseniz tüm kapılar size kapanır. Hele ki üretmeden, araştırmadan ve havacılık ruhunu bilmeden yapılan yorumlara söylenecek sözünüz varsa. Daha önceki yazılarımın birinde, bilmeden yetkili olmanın sorunlarını paylaşmıştım. Otorite konumunda olan makamların bilgi, belge, doküman ve resimlere sahip oluşlarının, onları nasıl bir yükümlülüğe ittiğinin eleştirisini paylaşmıştım. Ancak değişen hiçbir şey yok.
Havacılığa ait araştırmalarda kaynak bulmanın güçlüğüne rağmen, her biri birer hazine olan yerler var, kullanabilirseniz. Şimdi onları sizlerle paylaşmak istemiyorum, zira birkaç aralık kalmış kapıyı da kapattırmanın anlamı yok.
TEKNOLOJİDEN YARARLANMAK
Gelişen teknolojinin imkânlarını kullanarak yapılan taramalarda bazı incelemelere ulaşmak kolaylaştı. Gerçekten akademik düzeyde yapılan çalışmalarda parça parça da olsa kaynakların güzel irdelendiğini görebiliyoruz. Ancak, genelini yorumlar isek tekrarların çokluğu gözlerden kaçmıyor. Hele ki sosyal medya da yapılan paylaşımlar tam bir fiyasko. Bir konu, bilgi deformasyonu ile olmadık yerlere varabiliyor.
Son aylarda gözlemlediğim bir konuyu biraz açmaya karar verdim. Bu paylaşımla birlikte belki kıyıda köşede kalan bazı değerli araştırmacılar arasında bir diyaloğu başlatabiliriz. Zira bilginin paylaşılması ile çoğaltılması gerekliliğine inancımı sürdürmek istiyorum.
TÜRKİYEDE YAPILAN UÇAKLAR
Türkiye’de uçak üretim tarihi konusunda birçok makale, çalışma ve kısıtlı olsa da birkaç kitap mevcut. İçlerinde gerçekten özveri ile yapılan çalışmalar var. Bunlar genç nesil havacılara ışık tutacak nitelikte. Ancak; henüz bu konu gerçekten tam anlamıyla gizemini korumakta. Yaptığım çalışmaların içersinde sık sık uçak üretimi konusunu tekrar irdelediğimde farklı sonuçlara varıyorum. Şimdi on bir yıllık çalışmalarımda aldığım notlar eşliğinde Türk uçak üretimini kısaca dökümlemek istiyorum. Önemli not olarak şunu söylemeliyim, rakamlar konusunda kesin demenin doğru olmadığını vurgulamalıyım. Yazının sonunda bu konuda açıklama bulabilirsiniz.
İLK ÜRETİLEN UÇAK
Vecihi HÜRKUŞ, on dört ayda arkadaşlarının yardımıyla sadece motor ve motor bağlantı parçalarını Yunanlılardan kalma kal uçaklardan temin ederek ilk yerli uçağı yapmıştır. Askeri vesayet altında yapılan bu uçağa Vecihi K-VI adını vermiştir. 28 Ocak 1925 Pazar günü sorunsuz olarak ilk uçuşunu gerçekleştirmiştir. Rakamsal olarak Hürkuş bölümünde yer verilecektir.
TOMTAŞ ve KAYSERİ TAYYARE FABRİKASI
Tayyare Motor Türk Anonim Şirketi. 15 Ağustos 1925 tarihinde anlaşma metinleri Türk Tayyare Cemiyeti (T.Ta.C.) ile Alman Junkers Fulugzeugwerke A.G. şirketi ile imzalanan fabrikanın resmi açılışı 6 Ekim 1926 da yapılmıştır. Aşağıda tarihsel sıra ile üretimi gerçekleştirilen uçaklar ve menşeyleri kısaca dökümlendirilmiştir.
ALMAN UÇAKLARI:
· Junkers A-20 45 Adet. ( 1924’te satın alınanlar da dâhil)
· Junkers F-13 Limusine 21 Adet. ( 1924’te satın alınanlar da dâhil)
· Junkers A – 35 1 Adet.
· Rohrbach Rofix 1 Adet.
· Gotha 145-A 46 Adet.
· Heinkel H-111 24 Adet.
· Focke Wulf-58 6 Adet.
· Focke Wulf-44 J 20 Adet. ( THK’ya verildi)
· Focke Wulf-190 A3 72 Adet.
TOPLAM : 236 Uçak.
ABD UÇAKLARI :
· Curtiss Wright Av 42 Adet.
· Curtiss Wright Yolcu 4 Adet.
· Curtiss Wright Fledgling 8 Adet.
TOPLAM : 54 Uçak.
POLONYA UÇAKLARI :
· Pezetel 24 A / C 67 Adet.
TOPLAM : 67 Uçak.
İNGİLİZ UÇAKLARI :
· Magister 102 Adet.
TOPLAM : 102 Uçak.
TOMTAŞ ve KAYSERİ ÜRETİM TOPLAMI : 459 UÇAK
THK için üretilen planörlerin listesi :
· THK-4 Planör 11 Adet.
· THK-7 Planör 12 Adet.
· THK-9 Planör 6 Adet.
TOPLAM PLANÖR : 29 Adet.
VECİHİ HÜRKUŞ
1930 yılı T.Ta. C. de iken yıllık iznini ücretsiz olarak uzatıp Kadıköy’de bir keresteci dükkânını kiralayarak 3 ay içinde ilk Türk sivil uçağını, aslında kendisinin ikinci uçağı olan Vecihi -XIV uçağını inşa etmiştir. İlk uçuşunu 16 Eylül 1930’da Kadıköy Fikirtepe’de büyük bir kalabalık karşısında yapmıştır. Uçak iki kişilik, tek motorlu spor ve eğitim uçağıdır. Uçağı ile birlikte uçarak Ankara’ya dönmüş, Ankara üzerinde bir gösteri uçuşu yapmış, Başbakan İsmet İnönü ve bazı komutanlar tarafından uçağı incelenerek tebrik edilmiştir. Uçuş sertifikası alabilmek için Bakanlığına müracaat ederek izin istemiş, 14 Ekim 1930’da, “Tayyarenin teknik vasıflarını tespit edecek kimse bulunmadığından gereken vesika verilmemiştir” cevabını almıştır. Hürkuş sırasıyla şu uçakları yapmıştır.
· Vecihi K- VI (K-6) 1 Adet.
· Vecihi XIV (14) 2 Adet.
· Vecihi XV (15) 2 Adet.
· Vecihi XVI (16) 1 Adet. Kapalı kabin yolcu uçağı.(Nuri Bey)
TOPLAM : 6 Uçak
ESKİŞEHİR UÇAK FABRİKASI
Kayseri’de kurulan TOMTAŞ anlaşması gereği Eskişehir’de kurulan bakım ve revizyon atölyesi fabrika olarak adlandırılmıştır. Bazı uçakların montajları da burada gerçekleştirilmiştir.
Fransa’da eğitimini tamamlayarak yurda dönen Selahattin Reşit (ALAN) Bey’in özgün tasarımını yaptığı MMW-1 tipi eğitim uçağının üzerinde çalışıldı. Uçağın prototipi 1932’de tamamlandı. Hızı 200 km/saat, havada kalma süresi 2,5 saat olan ve bazı parçalarının Kayseri Fabrikası’nda imali gerçekleştirilen uçağın uçuş testleri tamamlanamadan proje yarıda kesildi.
· Milli Müdafaa Vekâleti – 1 1 Adet.
( MMV-1 veya ALAN-1 ) TOPLAM : 1 UÇAK.
NURİ DEMİRAĞ UÇAK FABRİKASI
Nuri DEMİRAĞ, 17 Eylül 1936 yılında İstanbul Beşiktaş’ta iskelenin hemen arkasında, daha sonra fabrikaya dönüştüreceği uçak atölyesini kurmaya başlar. THK bu girişimden çok etkilenerek Nuri bey’in desteklenmesini kararlaştırır. Yönetim kurulunun aldığı kararla Nuri Demirağ’la çok detaylı bir sözleşme imzalanır.
THK, Nuri Bey ile 10 adet eğitim uçağı ve 60 adet planör yapımı için 22 Ocak 1937’de protokol imzalar. N.Demirağ bu protokolden güç alarak yatırımlarını hızla genişletir ve 10 Şubat 1937’de Beşiktaş’taki atölyeyi uçak fabrikası olarak resmen açar.
Ciddi bir sorumluluğun altına imza atan Nuri Demirağ, Fabrikasında başmühendis olarak Selahattin Alan ile çalışmaya başlar. Bilindiği üzere Selahattin Alan 1928 yılında T.Ta. C. tarafından Fransa’da uçak mühendisi olarak yetiştirilmiş, daha sonra Eskişehir Askeri Tayyare Fabrikası olarak adlandırılan yerde ilk yerli tip askeri uçağı imal etmiştir. Uçak deneyimini geliştirerek özgün tasarımı olan NuD-36 uçağının yapımını gerçekleştirmiştir. 11 Şubat 1944 tarihinde bu kez Nu-D 38 adı verilen 2 mürettebat ve 6 yolcu taşıyabilen bir yolcu uçağı yapılır. Test uçuşlarını pilot Basri Alev ve yardımcısı Azeri pilot Mehmet Altunbay yaparlar. 22 Mart 1944 uçuş sertifikası alınan uçakla İstanbul – Ankara arasında yolcu taşımacılığı bile yapılır.
· Nuri Demirağ ( NuD-36 ) Eğitim 12 Adet.
· Nuri Demirağ ( NuD-38) Yolcu 1 Adet.
TOPLAM : 13 UÇAK.
· THK-9 (Ş-5) Planörü 60 Adet.
TOPLAM : 60 PLANÖR.
TÜRK HAVA KURUMU UÇAK FABRİKASI
1941 yılında, THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda 1200 işçi, Başta Türk uçak mühendisleri olmak üzere 35 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyen görev alır. THK Türkkuşu arazisinde 60.000 m2’lik bir alanda kurulur. Fabrika için 4,5 milyon lira, makine teçhizatı ile birlikte toplam 9 milyon lira harcanır. Lisansör firma İngiliz De Havilland’dır, makineler İngiltere, Amerika ve İsviçre’den temin edilir. Bir süre yabancı lisanslı uçak motoru imalatı ve onarımı yapan fabrika kapasitesinin çok altında çalışır. Etimesgut uçak fabrikası girişiminin önemli özelliklerinden bir tanesi, yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyon’unun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar ve planörler geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak
tasarımı gerçekleştirmiş, bunlardan 12’si sonuçlandırılmış ve bu projeler arasında ambulans /turizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK- 5 Danimarka’ya ihraç edilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin uçak üretmekten vazgeçtiği 1950’li yıllarda THK-16 kodlu ve Mehmetçik isminde eğitime yönelik bir jet tasarımının THK tarafından geliştirilmekteydi.
Küçük bir not: THK’ nun Akköprü’deki planör atölyesi 1935-1941 tarihleri arasında planör tamir ve bakımlarının yapıldığı bir marangozhane gibi değerlendirilebilir. Bazı kaynaklarda uçak üretiminin de başladığı yönündedir. Ancak tatmin edici bir kaynağa ve rakama ulaşılamamıştır.
· THK-1 Planör 1 Adet.
· THK-2 Akrobasi uçağı 12 Adet.
· THK-3 Planör 6 Adet.
· THK-4 Planör 40 Adet.+ 11 Adet Kayseri’de yapılmıştır.
· THK-5 Ambulans/Yolcu 1 Adet. Danimarka’ya satıldı.
· THK-5 A Yolcu uçağı 9 Adet.
· THK- 6 Planör İptal edildi.
· THK-7 Planör 40 adet. + 12 Adet Kayseri’de yapılmıştır.
· THK-8 Planör İptal edildi.
· THK-9 Planör 15 Adet + 6 Adet Kayseri
60 Adet N. Demirağ Fb.
· THK-10 Yolcu uçağı 3 Adet.
· THK-11 Turizm uçağı 1 Adet.
· THK-12 Yolcu uçağı İptal edildi.
· THK-13 Planör 2 Adet.
· THK-14 Planör 1 Adet.
· THK-15 Eğitim uçağı 2Adet. +MKEK-4 (Uğur 0larak devam)
· THK-16 Jet eğitim uçağı İptal edildi.
· Magister Eğitim uçağı 30 Adet.
· Taysu Yangın, ilaçlama 4 adet.
TOPLAM UÇAK : 62 Adet ve TOPLAM PLANÖR : 105 Adet
MAKİNA KİMYA ENDİSTÜRİSİ KURUMU ( MKEK )
THK uçak ve motor fabrikalarının 1952 yılında MKEK’na devredilmesinden sonra, 1954 yılında Türk uçak sanayini geliştirmek maksadıyla bir eğitim uçağı üretimi programlanır. Üretim için 1944’den beri temel eğitim uçağı olarak kullanılan Miles “Magister” esas alınır. Hava kuvvetleri başlangıçta bu uçaktan 100 adet sipariş eder ancak artan maliyetler karşısında bu sayı azaltılır. 1955-57 arasında toplam 57 adet “Uğur” üretilir. Bu uçaklardan üç adedi Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetleri’ne hibe edilir. Diğerleri ise Uçuş Okulu’na tahsis edilirler. 1962 yılına kadar görevde kalan bu uçaklardan 12’si THK’na tahsis edilir ve 1969 sonuna kadar uçmaya devam eder.
MKEK-4 ( Uğur ) Magister 57 Adet.
TOPLAM UÇAK : 57 Adet
Genel uçak üretimini özetleyecek olursak, şöyle söyleyebiliriz. Türkiye’de özgün tasarımlar olmasına karşın, tamamı yerli diyebileceğimiz bir üretim söz konusu değildir. Ağırlıklı olarak lisans anlaşmaları altında uçak montaj çalışmaları göze batmaktadır. Bunda ironi yapmıyorum, günün şartları ve işin doğası gereği beklide başlama noktamız bu şekilde olmak zorundaydı. Ancak bizi düşünceye sevk eden konu maalesef altı ( 6 ) ayrı girişim yapmamıza karşın, uçak üretim sanayimizi maalesef bugün bile istediğimiz yere getiremeyişimizdir.
Bu konu ile ilgili birçok tez ortaya konabilir. Kısa ve öz olarak doğruluğuna inandığım tek gerçek, dış güçlerin Türkiye ve Türk uçak üretimi üzerinde oynadığı oyunlardır. Bu oyunların sahneleri bozulmadan ülkemizde hala durmaktadır. Bir başka yazımızda bu konuya da ışık tutmak dileği ile son toparlamamızı yapalım.
Yazdığım gibi altı (6) ayrı girişim sonucunda ortaya çıkartabildiğimiz uçak ve planör toplamları şöyledir. 598 uçak ( Beş yüz doksan sekiz) ve 194 planör ( Yüz doksan dört).
Yazımın başlangıcında rakamların tam doğru olamayacağı kaygımı paylaşmıştım. Maalesef bu kaygımı sürdürüyorum. İsim vermeden ilgili kurum ve kuruluşların samimiyetle arşivlerini araştırmacılara açmaları gerekmektedir. Sağlıklı, kesin rakamlara titiz çalışmalar sonrası ulaşılacaktır.
Bu çalışmam ile ilgi görüş ve önerilerinizi paylaşmanızı diliyorum. Eleştirilerinizin beni olumlu yönde motive edeceğini bilmeniz istemiyle, havacılığa ve tarihe önem verenleri saygıyla selamlarım.
Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi Araştırmacı-Yazar
Sontayyareci@gmail.com
